Katinka Bai woont met haar man in een dorp in een uithoek van Denemarken. In deze kleine gemeenschap kent iedereen elkaar en speelt het leven zich af op het ritme van de vier treinen die dagelijks het dorp aandoen. Ze is niet gelukkig. Met weemoed denkt ze aan haar jeugd: onbezorgd, liefdevol en vol beloftes. Katinka’s man is stationschef. Hij wordt corpulent en drinkt liever een stevige borrel met zijn vrienden dan dat hij aandacht aan haar besteedt. Tegelijkertijd laat hij geen kans onbenut om op een dorpsfeest een jonge meid op schoot te trekken. Hij is plat en naïef en heeft geen benul van de binnenwereld van zijn vrouw.

Er komt een nieuwe man in het dorp, de tijdelijke rentmeester van een lokale herenboer. Deze Huus heeft veel van de wereld gezien en weet wat liefde is. Katinka en hij worden als magneten naar elkaar toegetrokken, al blijft het allemaal tamelijk onschuldig. Een zinderende liefdesaffaire wordt het niet. Het blijft bij innig dansen op de kermis, tedere woorden tijdens een wandeling en vurige kussen op één van de weinige onbespiede momenten. De mogelijkheid om er samen vandoor te gaan komt niet ter sprake en evenmin waarom het zo onmogelijk is. Het heeft waarschijnlijk met conventies te maken. Huus verlaat het dorp voortijdig en Katinka kwijnt weg. Niemand heeft iets gemerkt.

Natte dweil

Zo droog als deze samenvatting is, de schrijfstijl van Bang is nog droger. Met bijvoeglijke naamwoorden springt hij uitermate zuinig om, zo ook met bijzinnen. Tussen hoofdletter en punt staan zelden meer dan vijftien woorden. Ook voor de heftigste emoties wordt daar niet van afgeweken. Echt invoelbaar wordt het verhaal daardoor niet.

Die avond ging Katinka naar het kerkhof. Ze wilde afscheid nemen van het graf van haar ouders. Ze kwam Thora tegen. Die had een krans naar het graf van haar moeder gebracht; het was haar verjaardag. De twee vriendinnen stonden samen bij het graf. ‘Ja, joh,’ zei Thora, ‘op een dag liggen we allemaal met onze neus omhoog.’ Bij het graf van Katinka’s ouders gingen ze uiteen.

Misschien is Bangs karige stijl op te vatten als een weergave van het sobere, calvinistische leven in een kleine transparante gemeenschap. Het leven wordt er geleefd zonder tierlantijnen: de huizen zijn er eenvoudig, de kleren praktisch, het eten voedzaam. De taal waarin de schrijver dat alles vat is navenant. Maar steeds diezelfde sobere korte zinnen gaan irriteren.

Anna Karenina

In zijn nawoord verklaart vertaler Gerard Cruys dat Bang doelbewust een ‘impressionistische stijl’ hanteert. Beschrijvingen en analyses laat hij opzettelijk achterwege. Hij wil enkel een reeks objectieve beschrijvingen achter elkaar plaatsen, waarop de lezer vervolgens zijn eigen fantasie en analyse loslaat. Hij vergelijkt het met de pointillist die enkel puntjes op het doek zet, waarna het beeld pas door de kijker gevormd wordt. Deze verteltechniek kan er echter ook voor zorgen dat de lezer te weinig betrokken raakt bij het verhaal.

Herman Bang moet bekend zijn geweest met de tien jaar daarvoor verschenen literaire bestseller Anna Karenina van Lev Tolstoj. In deze klassieker staat ook een vrouw centraal die ongelukkig is in haar huwelijk, een vanwege de conventies onmogelijke liefde beleeft en ten gevolge daarvan sterft. Deze roman speelt zich ook grotendeels af op het platteland en het object van Anna’s echte liefde is eveneens een man die zowel mondain is, als zich verbonden voelt met zijn land. In Tolstojs boek zijn treinen een nadrukkelijk leidmotief, Katinka’s leven speelt zich pal aan het spoor af.

Het gaat te ver om Bangs boek op te vatten als rechtstreekse kritiek op de vele beschrijvingen en analyses van Tolstojs meer dan duizend bladzijden tellende bestseller. Toch kan Aan het spoor worden gezien als een reactie hierop. Bang vertelt hetzelfde verhaal als Anna Karenina, maar met minder woorden. Misschien wilde Bang op die manier zijn literaire opvattingen tegenover die van (onder meer) Tolstoj plaatsen.

Anna Karenina werd enkele jaren geleden in de Verenigde Staten opnieuw een bestseller, nadat Oprah Winfrey het in haar boekenclub aanprees. De kans dat hetzelfde gebeurt met Aan het spoor is klein.

De laatste vlucht van de flamingo is Coutos derde roman, en tevens de afsluiting van een cyclus die begon met ‘Slaapwandelend Land’, gevolgd door ‘Onder de Frangipani-boom’. In deze cyclus schetst Couto, met afstand de belangrijkste Mozambikaanse schrijver van dit moment, de ontwikkeling van Mozambique na de onafhankelijkheid, die gevolgd werd door een jarenlange burgeroorlog en een moeizame vrede waarin corruptie welig tiert.

Apocalyptische vormen

Het verhaal dat zo bruusk begint, wordt opgetekend door de tolk van het dorp Tizangara, die door de locale corrupte burgemeester naar voren wordt geschoven als de Italiaanse VN-afgevaardigde Massimo Risi een onderzoek komt instellen. Het onderzoek is gericht op de onverklaarbare verdwijningen van VN-soldaten, die in het niets lijken op te lossen. Alles wat achterblijft, is hun lid. De tolk van Tizangara helpt Risi vooral door hem wegwijs te maken in de plaatselijke tradities en door hem te introduceren bij een aantal uiteenlopende personen, die ieder op hun eigen manier een verklaring hebben voor de verdwijningen. Zoals de plaatselijke prostituee:

Wilt u de hele waarheid weten over wat er gebeurd is? De buitenlandse soldaten ontploffen, zeker, maar ze trappen niet op een mijn. Wij vrouwen zijn de bommen. Trekt u niet zo’n gezicht. Wij hebben bepaalde krachten, dat weet u.

Maar daarmee is de zoektocht van de VN-afgezant bij lange na niet ten einde. Naarmate de Italiaan meer te weten komt van de locale situatie, neemt zijn radeloosheid alleen maar toe. Totdat de situatie zulke apocalyptische vormen aanneemt dat zijn hele onderzoek geen enkele zin meer heeft en de magische aspecten de werkelijkheid volledig verdringen.

Dat laatste is overigens een typisch Europese observatie van een typisch Europese recensent, want de Afrikaanse versie van de realiteit staat vaak haaks op de realiteit van het Westen, zo ondervindt ook Massimo Risi. Als buitenstaander slaagt hij er niet in om de lokale situatie te doorgronden, omdat hij die situatie met zijn Westerse blik niet kan begrijpen.

Diepe sporen

Ook komt in het boek sterk naar voren dat het Europese kolonialisme diepe sporen heeft achtergelaten in het Afrikaanse continent. ‘De kaart van Afrika is getekend in Europa’, is een bekend gezegde, waarvan het effect door Couto op indringende wijze wordt aangetoond. Of zoals de medicijnman van Tizangara het zegt:

Er wordt veel gepraat over kolonialisme. Maar ik betwijfel of dat ooit bestaan heeft. Wat die blanken gedaan hebben, is ons bezetten. Niet alleen het land: ze hebben onszelf bezet, hun bivak opgeslagen in onze hoofden. Wij zijn hout dat nat geregend is. Nu branden we niet en geven we ook geen schaduw. We moeten drogen in het licht van een zon die nog niet bestaat. Die zon kan alleen in onszelf ontstaan. Kunt u mij volgen, kun u mij helemaal volgen?

Couto rijgt dergelijke poëtische passages moeiteloos aaneen en beschrijft in zijn virtuoze stijl de wonden en littekens van zijn Mozambique. Het Mozambique waarin de structuur van het oude koloniale bewind haast onveranderd is overgenomen door de voormalige vrijheidsstrijders, die in snel tempo van oorlogshelden veranderen in kopieën van de vroegere onderdrukkers.

Onontkoombare conclusie

In de parabel die De laatste vlucht van de flamingo in feite is, zorgt Couto ervoor dat de magie van het land niet wordt geobserveerd, maar intens wordt beleefd. De speurtocht van Risi naar de ontplofte soldaten wordt uiteindelijk slechts een ondergeschikt thema, en laat Westerse ogen getuige zijn van de onontkoombare conclusie:

Het was ook al gebeurd met andere Afrikaanse landen. Men had het lot van die naties in handen gelegd van ambitieuze lieden die heersten als hyena’s, alleen dachten aan snel dik worden. […] Het ontbrak aan mensen die van het land hielden. Het ontbrak er aan mensen met ontzag voor de anderen.

Een beklemmende conclusie, die het boek evenwel niet overheerst; Couto heeft het boek doorspekt met een dromerig soort humor en hij eindigt met een ongrijpbaar optimisme dat hoop biedt voor de toekomst. Hij lijkt vooral geduld te vragen voor een land dat zijn botten net bij elkaar heeft geraapt en weer moet leren om op eigen benen te staan.