Van Sant wordt steeds radicaler en avant-gardistischer. Hield Elephant het nog bij spaarzaam gedoseerde shots van impressionistische wolkenluchten, Paranoid Park barst haast uit zijn voegen van de filmische en muzikale vernieuwingsdrang. Eén stijl kiezen en die consequent doorvoeren is echt iets van het verleden. En al kan de eigentijds-eclectische aanpak grandioos mislukken, zoals in Erik de Bruyns Nadine, lefgozer Van Sant komt er op virtuoze wijze mee weg. Haast achteloos schakelt hij heen en weer, met hulp van de meesterlijke Christopher Doyle (vaste cameraman van Kar-Wai Wong) en het fröbelende muzikale wonder Ethan Rose.

Douchescène

En zo begeleiden melancholische gitaarakkoorden van de dode singer/songwriter Elliott Smith slow motion beelden van de slenterende puber Alex, en dromerige soundscapes grofkorrelig Super-8 materiaal van skatende jongeren. Af en toe klinkt er jazzy muziek, zo speels dat ze herinneringen oproept aan de oerritmische stadssymfonieën uit de jaren ’20 en ’30 van de vorige eeuw. Van Sant verbouwt de douchescène uit Psycho – de beeldje voor beeldje-remake (1998) kwam ook uit zijn koker – zonder gene, tot een ware psychologische climax waarin Alex’ gezicht steeds donkerder wordt en bijna met de achtergrond vervloeit. Een priemende, snerpende toon vult de geluidsband.

Al dat geëxperimenteer zorgt geregeld voor een ‘wow’-gevoel. Iedere stemming krijgt een ander kleurtje. Het onderstreept ook Van Sants terughoudendheid om heldere keuzes te maken. Het verhaal, over de toevallige(?) moord van skateboarder Alex op de bewaker van een rangeerterrein, vertelt hij non-lineair. Het blijkt een meesterzet, omdat we het nu krijgen voorgeschoteld in de associatieve structuur van diens herinneringen aan het voorval. Net als in Elephant keren sommige scènes in een ander verband terug, en wordt er gespeeld met mogelijke oorzaken voor de moord – zijn het Alex’ ouders die op het punt staan te scheiden, is het de moeizame relatie met zijn vriendinnetje? Of regeert de willekeur, en had die avond evengoed heel anders kunnen lopen?

Breuk

Een duidelijke verklaring komt er niet, zodat een moreel oordeel over Alex’ daad achterwege blijft. Net als in de ‘death’-trilogie vormt het een gewaagde breuk met wat we gewend zijn van Hollywood, en de narratieve cinema in het algemeen. Die moet duiding geven aan het bestaan. Of ze nu functioneert als morele gids of de kijker sommige gaten in het verhaal zelf laat invullen, altijd is er het vervullende gevoel van een betekenisvolle ervaring. Bij een Van Sant overheerst na afloop echter de leegte. Ik denk niets, ik voel niets. Ja, alsof mijn hart en ziel gestort zijn in een bodemloze put van nihilisme.

Hoe gek het ook mag klinken, ergens werkt dat bevrijdend. Paranoid Park werkt verlossend op die eeuwige menselijke neiging tot projecteren, interpreteren, oordelen. De enige betekenis van de film mag zijn dat het beter is niets in het leven ook maar enige betekenis te geven, de klepel slaat terug als je je realiseert dat je inderdaad op alles altijd meteen een label plakt. Ook op wat je in films ziet. De bewustwording daarvan is de confrontatie van Van Sant. Het maakt hem tot één van de meest belangwekkende en tegendraadse filmmakers, in een wereld die het van de daken schreeuwen van meningen over andere mensen steeds meer tot hoogste norm heeft verheven.

Geheel in de geest van de tijd behandelt vader Boleyn (Mark Rylance) zijn dochters Anne (Natalie Portman) en Mary (Scarlett Johansson) als het wisselgeld van de familie en probeert ze zo goed mogelijk te exploiteren. Als zijn zwager, de hertog van Norfolk (David Morrissey), een bezoek van koning Hendrik (Eric Bana) aan zijn huishouden regelt ziet hij zijn kansen groeien. De koning, wanhopig over het uitblijven van een zoon in zijn huwelijk met Katharina van Aragon, is op zoek naar een maîtresse. Achter gesloten deuren spoort vader Boleyn de jonge Anne aan de koning te behagen om de positie als koninklijke bijzit te vervullen. Maar tegen de verwachting in verkiest de koning de pasgetrouwde Mary boven Anne.

Naar de troon

Hendriks afwijzing en voorkeur valt de ambitieuze Anne zwaar. Na een mislukt avontuur wordt Anne verbannen naar Frankrijk terwijl Mary, met de rest van de familie, naar het hof wordt gesommeerd. De fragiele de positie van Mary komt in gevaar als zij zwanger aan bed gekluisterd raakt. “The king will no longer bed her“, klinkt het koninklijk besluit omtrent Mary, en Anne wordt door vader en oom opgetrommeld om Mary’s plek te verzekeren. Maar Anne heeft zo haar eigen plannen. Gedreven door rivaliteit en wraak begint ze haar eigen weg naar de troon uit te stippelen.

Het script van Peter Morgan is een sterke mix. Het stipt in vogelvlucht de historische feiten aan en werkt alle relaties rondom de koning uit vanuit persoonlijk gewin of verlies. De onderliggende verhoudingen binnen de familie Boleyn voeden de rivaliteit tussen de zusters, maar tegelijkertijd is de band tussen de koning en de zusters illustratief voor een wereld waarin alles draait om een autoritaire monarch. Eric Bana speelt de rol als Hendrik VIII erg sterk: neutraal maar toch tonend dat hij zeer bewust is van zijn macht. De zusters krijgen extra dimensie door de sobere maar schilderachtige stilering van het hof, geïnspireerd op de schilder Hans Holbein. Door geveinsde frivoliteit en onschuld weet Anne in een spel van onthouding en politieke intrige Hendrik richting scheiding te drijven. Portman zet Anne neer als een sterke vrouw op weg naar de top. De intimiteit in de film is vooral toe te schrijven aan Johansson. In haar rol als Mary vult ze alle bij Anne afwezige emoties aan en contrasteert daarmee subliem zonder een weekdier te zijn.

Modern

Het is een besloten wereld waar de moderne kijker zich makkelijk in kan verplaatsen. Zonder overdreven grootsheid of meeslependheid worden de wisselde emoties en menselijke motieven tussen het trio Anne, Mary en Hendrik binnen het keurslijf van het hof krachtig weerspiegeld. Dit maakt de film helder en vertaalt de verhoudingen naar de juiste menselijke schaal. Dankzij uitstekende bijrollen krijgt de bekende geschiedenis ook een moderne familiaire twist.

Als in een soap worden alle troeven uitgespeeld vanuit dubbel perspectief, in een nieuwe jas op weg naar de bekende cliffhanger: Anne’s onthoofding. Dat de makers met dat in het achterhoofd naar de juiste balans hebben gezocht is duidelijk. Juist in het eindspel triomfeert Scarlett Johansson als karakter en baken van de ontwrichte familie. Het is dan ook niet de film maar de bekende uitkomst van de geschiedenis die de film te zwak maakt om echt lang in grote zalen te draaien. Op dvd zal deze sappige, verzorgde en krachtige vrouwenfilm in elk geval nog lang kijkers met zakdoeken in de hand halen.

Op het tweede gezicht verschilt There Will Be Blood echter behoorlijk van zijn voorgangers, en wel omdat Paul Thomas Anderson aan het roer staat. Anderson, regisseur van eigentijdse hoogtepunten als Magnolia en Boogie Nights, heeft vooral met Orson Welles gemeen dat hij niet volgens de geijkte regels werkt.

Avant-garde

There Will Be Blood begint dan ook met ijselijke, avant-gardistische muziek van Radioheadgitarist Johnny Greenwood. De snerpende electronica begeleidt een scène waarin Daniel Day-Lewis in een provisorische zilvermijn zijn been breekt en zichzelf aan een wankele trap omhoog moet trekken. In de eerste twintig minuten van de film wordt er bovendien praktisch niet gesproken. Op geheel eigen wijze spint Anderson een verhaal rondom de twee fundamenten van de Verenigde Staten: geld en geloof.

Day-Lewis speelt Daniel Plainview, een mensenhater die als enige doel in zijn leven heeft om rijk te worden. Na het debacle in de zilvermijn stort hij zich met meer succes op de oliehandel. Met behulp van zijn schattige zoontje weet hij de grond van arme Texaanse boerengezinnen op te kopen. Alleen de gelovige familie Sunday reageert terughoudend. Als Plainview vervolgens welbewust vergeet om de nieuwe oliepomp te laten inzegenen door Eli Sunday, die als predikant een grote invloed heeft op de dorpsgemeenschap, vangt de echte rampspoed al snel aan.

Day-Lewis

Voor acteurs moet het geweldig zijn om in There Will Be Blood te spelen. Voor mannelijke acteurs althans, want de vrouwen komen er zeer bekaaid van af. Het barst van de fascinerende mannelijke personages, waarvan Daniel Plainview natuurlijk de meest opzienbarende is. Nietsontziend baant hij zich een weg door het leven. Daniel Day-Lewis heeft zich naar verluidt een jaar voorbereid op de rol. Het resultaat is ernaar. De stem die hij zich heeft aangemeten, de houding en de gezichtsuitdrukkingen zijn zo overtuigend, dat je het gevoel hebt dat Plainview een onaardige oom van je is, of op zijn minst erg lijkt op die onaardige oom van je.

Ook Eli Sunday, de rol waar acteur Paul Dano, in contrast met Day-Lewis, maar een week voorbereiding voor kreeg, is zo’n personage dat je niet meer vergeet. De levenslange haat die de twee mannen voor elkaar koesteren, mondt uit in een eindscène die misschien niet naar ieders smaak zal zijn, maar die in ieder geval memorabele cinema oplevert.

Hoogtepunt

Voor Paul Thomas Anderson geldt There Will Be Blood als het voorlopige hoogtepunt van zijn oeuvre. De combinatie van een historisch verhaal met een avant-gardistische soundtrack zou als omschrijving de film tekort doen, Magnolia meets Citizen Kane zou in dat geval beter passen.