In het vermakelijke boekje Hoe Proust uw leven kan veranderen raadt de Engelse filosoof Alain de Botton de lezer aan ‘niet met eigen ogen naar de plaatsen en voorwerpen uit de herinnering van Proust te kijken, maar met de ogen van Proust naar voorwerpen en plaatsen uit de eigen herinnering’. Het is tegelijk makkelijk en moeilijk om zich als auteur te laten inspireren door Op zoek naar de verloren tijd, het monumentale werk van Proust. Vrijwel iedereen kent de sensatie van een geluid, een smaak of een geur die plotseling een jeugdherinnering  oproept. Terwijl het verleden zich openvouwt ontstaat soms een raadselachtige ervaring van de eigen identiteit. Iets heel anders is het om deze ervaring zo na te vertellen dat de herinneringen een verhaal van vlees en bloed worden. Het is Oek de Jong gedeeltelijk gelukt.

Geluk was nooit gewoon
Het beeld van Nederland na de oorlog bestaat doorgaans uit clichés. Wederopbouw, conformisme en onderdrukking van alle individuele gevoelens onder de dwang van een streng religieuze levenshouding. Ondertussen is er, ruim vijftig jaar later, als reactie een nostalgische hang ontstaan naar het eenvoudige geluk van een nog niet bedorven samenleving. Het beeld van een gesloten, uitsluitend repressieve omgeving, wordt in Pier en oceaan overtuigend genuanceerd, evenals de tegenhanger  van een verloren paradijs. Ook toen was geluk zeker niet gewoon.

Het verhaal begint in de eerste naoorlogse jaren. Dina Houttuyn, dochter van strenggereformeerde ouders, beleeft een lesbische liefde met een collega uit het kindertehuis waar ze werkt. Deze geheime, destijds buiten de maatschappelijke orde staande relatie vormt haar voor altijd. De Jong beschrijft de twee vrouwen sensueel en van binnenuit door Dina’s herinnering, wanneer ze hoogzwanger van haar verloofde op een zomerdag terugkeert naar de duinen bij Zandvoort, waar alles zich afspeelde. Ze wordt in een mooie scène gevonden door de hond van haar geliefde, en later door de geliefde zelf. Tijdens een toevallige ontmoeting met haar heerszuchtige ouders diezelfde middag blijkt haar verzet echter voorgoed geknakt. Dina onderwerpt zich na een vernederende religieuze boetedoening voor haar buitenechtelijke zwangerschap aan de huwelijkse staat.

Conflictueuze driehoek
Haar in de kiem gesmoorde gevoelsleven en afgedwongen opoffering lijken zich te herhalen in Abel, de eerste van een stel kinderen, die overigens verder nauwelijks een rol in het verhaal spelen. De driehoek Dina, echtgenoot Lieuwe en zoon Abel vormt de kern van de vertelling. De Jong lijkt aan te sturen op een klassieke tragedie, waarin erotiek en geweld langzamerhand een steeds grotere rol spelen. Klemgezet tussen zijn machteloze, boze moeder en zijn ambitieuze vader kan Abel noch zijn woede jegens zijn strenge ouders noch zijn fascinatie voor de onderdrukte verleidelijkheid van zijn moeder de baas.

Zijn gewelddadige uitbarstingen vervullen hem met angst en schaamte. Hij trekt zich terug in dromerijen, wachten op ‘een stem uit de hemel’ en eenzame tochten in de natuur. Hier is De Jong op zijn best;  autobiografische elementen komen hier het sterkst naar voren. Door te lopen, te zwemmen en te peinzen hervindt Abel het contact met zichzelf en wordt de dreiging afgewend. De zelfmoord van een medescholier vormt hiermee een fel contrast.

Mondriaan
De gedetailleerde natuurbeschrijvingen, waarin wind, water en oeverlandschappen bij Abel een stemming van verwachting en mysterie opwekken, zijn een ode aan het ‘onbedorven’ Nederland. Zijn favoriete bestemmingen zijn ‘uiterste punten’: een strekdam, een havenhoofd, een pier. Van zijn vriendin Digna – één letter verschil met de naam van zijn moeder – die op de kunstacademie zit, krijgt hij een reproductie van Pier en Oceaan, een schilderij van Mondriaan. Ondertussen probeert hij op te schrijven wat hij ziet, hoort en voelt.  Net als de roman zelf is dit niet een echt verhaal, eerder  een innerlijk traject. Een aarzelend begin van zijn artistieke ambities.

‘Het was eigenlijk geen verhaal, want er gebeurde niets.’

Uiteindelijk, als hij verantwoordelijkheid begint te nemen in zijn verhouding met Digna, beseft Abel dat hij wel degelijk schrijver wil worden. Een kampeervakantie op de uiterste punt van Bretagne wordt de springplank voor een waarachtige losmaking van zijn ouders en de start van een volwassen leven. Zo eindigt de roman.

Show, don’t tell…
De hoofdstukken zijn verdeeld in heel korte, als het ware ‘herinnerde’ scènes. Dat werkt niet altijd even goed in de voortgang van een roman met een dergelijke lange adem. Ook De Jongs pogingen om de jaren vijftig zo authentiek mogelijk neer te zetten door middel van taalgebruik uit die tijd doen soms potsierlijk aan. ‘Een nat pak halen’, ‘een pak slaag dat je zal heugen’ en ‘een vleug aftershave’ passen heel slecht bij de openlijke beschrijving van erotische gevoelens.

Wanneer de roman, die chronologisch is opgezet, is aangekomen bij de gebeurtenissen van rond 1968 lijkt het of De Jong zich beter thuis gaat voelen in zijn verhaal. Zijn herinneringen uit die tijd zijn misschien gemakkelijker toegankelijk geweest dan die uit zijn vroegste jeugd. Overigens past een alwetende verteller slecht bij het concept van een stroom herinneringen. Alleen bij de jonge Dina en Abel zelf is soms sprake van een soort monologue intérieur – de andere personages blijven van buitenaf beschreven en komen daardoor binnen de gekozen vorm niet echt tot leven.

Ten slotte was het hele verhaal sterker geworden als hier de gouden regel ‘Show, don’t tell’ wat consequenter was toegepast. Voortdurend wordt de gang van zaken stilgezet om uit te leggen en te interpreteren wat de personages ervaren en voelen. Met name voor de bekende cultuur van schuld en schaamte die nauw verbonden is met het orthodox-religieuze gedachtegoed is al die uitleg overbodig. De protestantse akker is al door een hele generatie Nederlandse schrijvers uitputtend omgeploegd.

Meer dan nostalgie
Wat overblijft na het lezen van Pier en oceaan is meer dan nostalgie. Het innerlijk traject van Abel is in veel opzichten typerend voor de hoofdpersoon uit een Nederlandse ontwikkelingsroman. Een gevoelige – soms overgevoelige – jongen die gelukkig ook met zijn benen in de klei en de branding staat en ten slotte de weg naar volwassenheid inslaat. Dit innerlijk traject is tijdloos en met een feilloos gevoel voor sfeer geplaatst in een (nog) niet helemaal verdwenen landschap. Daar doen de paar tekortkomingen in vorm en stijl niets aan af.

Toen Alejandro Zambra enkele jaren geleden debuteerde met Bonsai, een novelle (meer een kortverhaal eigenlijk) die de lezer leek te hypnotiseren met zijn prachtige terloopsheid, sloegen de critici in Chili onmiddellijk op de gong. Hier, zo legden zij uit, zagen we de toekomst van de Zuid-Amerikaanse literatuur aan het werk. Bonsai was het einde van een tijdperk dat onder meer Roberto Bolaño had voortgebracht, een era van dikke, uitzinnige romans die zich afspelen in een wereld die ergens wel doet denken aan de onze, maar vooral vervreemdend aandoet.

Dagboek
Zambra doet het anders: veel van de op hemzelf lijkende personages bewegen zich traag en omzichtig in een wereld die de zijne is. Vaak zijn het schrijvers, die Zambra-protagonisten; jonge, hoogopgeleide, bijna dociele jongemannen die schrijven omdat dat nu eenmaal hun lotsbestemming is. Zij lijden aan het schrijven zoals anderen aan koopzucht of een te kort been lijden.

Manieren om naar huis terug te keren is Zambra’s derde roman. En waar Het verborgen leven van bomen na Bonsai een licht teleurstellende herhaling van zetten betekende, tapt Zambra in nummer drie uit een ander vaatje. De roman heeft alle kenmerken van een zoektocht naar de familiegeschiedenis van de auteur, wiens ouders volwassenen waren in het Chili van Pinochet. Niet dat Manieren om naar huis terug te keren een op gedegen research en onomstotelijk vastgestelde feiten gebaseerde familiebiografie is, nee, zeker niet. De verteller gaat niet op zoek naar feiten, maar naar herinneringen. Zambra zelf noemt het in de afsluitende bladzijden ergens een ‘dagboek’.

Familie
In dat dagboek vertelt hij het verhaal van zijn familie, een verhaal dat eigenlijk geen verhaal is. Zambra’s oordeel over zijn bloedverwanten is hard: ‘Ik ben het kind van een familie zonder doden.’ Met andere woorden: niemand heeft zich ooit verzet tegen hetgeen waar je je altijd tegen zou moeten verzetten. Zijn familie is niet revolutionair, kent geen verzetshelden. Sterker nog, gaandeweg de verteller de kern van zijn familie steeds verder benadert, vindt hij slechts lege hulzen, afwezigheid. Een historie zonder drama’s, en dat doet hem verdriet: ‘Het stoort me de zoon te zijn die zijn ouders steeds maar weer verwijten maakt. Maar ik zie geen andere mogelijkheid.’

Parallel aan dat verhaal loopt het verhaal van het meisje Claudia, hoofdrolspeelster in de jeugdherinneringen van de verteller. Hij herinnert zich hoe hij haar achtervolgde en hoe hij haar oom – zijn buurman – op haar verzoek goed in de gaten moest houden. Wanneer hij Claudia jaren later weer tegen het lijf loopt, begrijpt hij plotseling wat het onoverbrugbare verschil tussen hen was: zij was de dochter van een familie van revolutionairen. Ook nu, na al die jaren, zullen de onwillekeurige herinneringen aan hun jeugd hun relatie vroeg of laat onvermijdelijk torpederen. De geschiedenis zal zich herhalen: Alejandro is immers het product van een huwelijk zonder historie. Typerend daarvoor is het moment dat hij voor de spiegel staat en de overhemden van zijn vader aanpast: de zoon die in de voetsporen treedt van de vader die hij steeds weer verwijten moet maken.

Ik schreeuw niet, ik schrijf boeken
Net als in eerder werk van Zambra, lijkt Manieren om naar huis terug te keren aan de oppervlakte op een liefdesgeschiedenis tussen twee mensen met een volkomen andere achtergrond. Maar het is meer dan dat, of, erger nog, misschien is er helemaal nooit sprake geweest van liefde. Wanneer de relatie is gestrand, zegt Claudia immers: ‘Het is beter te denken dat dit in zijn geheel een liefdesgeschiedenis is geweest.’

Geen liefde dus, maar wat dan? Misschien biedt het motto van de Franse schrijver Romain Gary een aanwijzing. Ik schreeuw niet, ik schrijf boeken. Zambra schreeuwt niet, hij schrijft een fluisterend boek over de erfenis van de onverschilligheid. Daar maakt hij in de laatste bladzijden overigens nogmaals hard komaf mee, wanneer hij ageert tegen de dreigende verkiezingszege van de christelijke politicus Pinera. Zambra doet wat hij kan, op zijn manier. Daarvoor moest hij eerst bij Proust en Gary te rade gaan, én afscheid nemen van zijn ouders: ‘Het doet pijn maar het levert ook een gevoel van gelukzaligheid op een boek te verlaten.’