Hier is dus niet het Engeland van de zestiende eeuw, maar het Frankrijk van 1780-1800 haar toneel.  Zoals voor haar bijvoorbeeld Charles Dickens (A tale of two cities) en Anatole France (De goden zijn dorstig) al deden. In de plaats van Thomas Cromwell treden nu andere historische groten op als haar hoofdrolspelers: Maximilien Robespierre, Camille Desmoulins en George Jacques Danton. In dit eerste deel, eindigend enkele uren voor de bestorming van de Bastille, evoceert Mantel slagvaardig hun groei naar historische faam. 

Jeugdige druist

In Nederland wordt het boek nu als Een veiliger oord uitgegeven, en wel in drievoud (deel 2 en 3 volgen later dit jaar). Maar oorspronkelijk publiceerde Mantel (1952) de drie delen gezamenlijk al in 1993. Ruim een decennium daar weer voor, op haar 27^e, schreef ze het boek al. Voorin deze vertaling staat een ‘Brief aan de lezer’, gedateerd 2013, waarin ze zich enigszins verontschuldigt voor de jeugdige druistigheid waarmee het boek is geschreven.

Deze indekking is onnodig, want de aanstekelijke kracht van het boek zit juist vooral in die druist. Deze wordt belichaamd in de drie mannen, Mantels ‘jeunes premiers’, die groot werden precies op de meest zinderende tijd en plaats. Namelijk exact toen de wereld zich opende zoals de wereld daarvoor nooit had gedaan en daarna nooit meer zou doen. Hun verbeten energie en voortvarendheid spat soms van de pagina’s, ook dankzij Mantels grote vermogen om – en hier kan ik niet anders dan een cliché benutten – een wereld en tijd op te roepen, leven te geven, te animeren.  

Daartoe heeft ze slechts enkele vette details nodig. In een interview zei ze: ‘Geef me één feitje. Vertel me dat iemand van rode poon houdt – dan kan ik iets doen’. Dat ‘iets doen’ is hier vaak het met snelle pennenhalen krachtig neerzetten van historische taferelen. Wanneer de koning de Nationale Assemblée iets mededeelt: ‘In stilzwijgen voor hem zwarte jassen, gebleekte kravatten, versteende gezichten: mannen die model zitten voor hun eigen monument.’

Hinkstapsprong

Mantel hink-stap-springt door de decennia voorafgaand aan 1789. In wat fragmenten vol veelsuggererende details – ‘rode ponen’ – schetst ze de afzonderlijke her- en opkomst van de drie  mannen. Het worden allen advocaten, die vervolgens ‘de rechtbank ontgroeien’ om te preken en te hitsen voor een veel grotere bühne. In dit deel is de kleine Camille Desmoulins de grote ophitser. Hij zuchtte al veel langer naar revolutie: ‘Juli is zijn beloofde land’. In de roes verliest hij zelfs zijn stotter, waardoor hij de man kan zijn die in een schitterend einde van dit deel de massa, dat ‘beest’, in het Palais Royal met een laatste retorische zweepslag richting Bastille jaagt.

Is het projectiel Desmoulins ongeleid, Danton daarentegen is een aanstekelijke geweldenaar met grote retorische gaven en een buitengemeen lelijke, woeste kop. Danton wint met zijn kracht de lezer gemakkelijk voor zich. Robespierre daarentegen is, natuurlijk, de waarheidslievende purist, de man van de Terreur onder wiens dogmatische leiding de Revolutie definitief haar guillotinerende ontsporing zou kennen (al heeft dat dus later plaats). Genoemde Anatole France moraliseerde in zijn roman Robespierre de grond in, maar Mantel doet iets verrassenders: ze maakt zijn groei invoelbaar, en doet de lezer realiseren dat ook Robespierre een bijzonder man was. (Geheel onterecht noemen we historische slechteriken veel minder snel bijzonder dan de moreel meer verkwikkelijke figuren – terwijl ‘bijzonder’ strikt genomen toch een moreel neutrale term is.)

Nu is Een veiliger oord heus geen boek over louter politiek. Dat is niet Mantels procedé. Ze maakt tijd en ruimte voor de massa, voor het hof, voor een hele set andere historische figuren, van de Hertog van Orléans tot Mirabeau (Dantons adelijke evenbeeld). Tussendoor last Mantel citaten in – ‘Wat is de Derde Stand?’ Antwoord: ‘Alles’ – houdt ze de lezer op de hoogte van de stijgende staatsschuld, het stranden van de nieuwste hervormingspogingen, de laatste hofroddels, de vieze verhaaltjes over Marie Antoinette, en natuurlijk van de broodprijs – met een historiografische kwinkslag: ‘Het voedsel voor alle theorieën over wat er zal gebeuren.’ Én tussendoor – inderdaad is het soms wat rommelig – vlecht ze tintelende inzichten in: ‘De allesverterende frivoliteit van het Hof heeft een leemte geschapen, een gebrek aan culturele focus voor de natie.’

Een ware passie kent geen einde

Bovendien beschrijft ze de huwelijksvragen van de drie mannen. Veel ruimte is er voor de amoureuze intrige tussen Desmoulins en moeder én dochter Duplessis. Ook hier wankelt ‘de natuurlijke orde van de samenleving’. De dochter, Lucille, wil met Desmoulins trouwen en start tegenover haar vader haar eigen, ook al zo universele revolutie: ‘Ik geloof in het recht om gezag te weerstaan wanneer het ontspoort.’ Overigens zou iedere vader zijn dochter dit huwelijk (willen) verbieden. Mantel schrijft dan over Lucille:

Ze overweegt zelfmoord. Maar dat zou een einde betekenen; en ware passie kent geen einde, weet je. Beter om het klooster in te gaan, al die ideële lust vast te pinnen onder een gesteven kap.

Het is de taal van de hartstochtelijk revolutionair.

Als je het boek opent lijken de brokjes talent er al uit te vallen. Maar het boek is niet zo goed als Wolf Hall. De compositie is wat chaotisch. De balans is wat vreemd doordat sommige stukken te fragmentarisch zijn, anderen stukken juist uitgerekter. Soms ook wisselt ze om de alinea van perspectief, en ze vergt zowel daarin als in historische voorkennis best wel wat van de lezer. Daarnaast zijn sommige schrijvershandigheden wel erg duidelijk. Maar ondanks deze minpunten vangt en presenteert Mantel onnavolgbaar het gewrik en geknars van de schuivende panelen van dé moderne gebeurtenis. Kortom: het boek is niet perfect, geenszins, maar bij vlagen wel fantastisch. Vrijheid is er, nu uitkijken naar Gelijkheid en Broederschap later dit jaar.

Na het zien van Brigitte Bardot in Godards Le mépris wil Niko ook films gaan maken. Samen met de drie andere leden van het clubje waar hij in zit – voorzitter Oczko, de dandyeske dichter Filip en ‘bolwanging cherubijntje’ Kuba – gaat hij aan de slag. Vaak zijn ze vrienden, soms elkaars vijanden. 

Bleke Niko komt op gang wanneer dokter Wunde (de –r lees je er gemakkelijk aan) uit Hamburg schrijft dat hij een van Niko’s films heeft gezien op een klein filmfestival: om de maker te belonen en aan te moedigen zal hij een moderne, Westerse camera sturen. Het zijn de jaren zestig in communistisch Polen, dus dat is altijd welkom. Wat volgt zijn een hoop hilarische avonturen en vele absurdistische films.

Absurdisme

Bleke Niko lijkt zelf ook op een absurdistische film. De roman kent geen hoofdstukindeling en geen enkele witregel. De verschillende tijdslagen in Niko’s leven buitelen over elkaar heen en wisselen elkaar zonder enige waarschuwing af. Verhalen – het ene nog vreemder, nog onwerkelijker dan de andere – die eerder afgebroken zijn worden later in de roman weer afgemaakt. Een hele klus voor de lezer, maar ook goed gevonden: de drukke, springerige denk- en leefwereld van Niko komt zo echt tot leven.

Tryzna scoort punten met het opwekken van een tijdsbeeld. Dat Niko Le mépris in de bioscoop ziet, wanneer die film net uitgekomen is, plaatst het verhaal natuurlijk al in de jaren zestig. Maar ook andere elementen dragen goed bij aan de sfeer, zonder dat het kitscherig wordt: geen grauwe Sovjetflats of constant vallende sneeuw – al te makkelijk. Misschien werkt Bleke Niko juist wel omdat er nauwelijks aanwijzingen zijn van een soort Oostblok-exotische locatie. Het maakt de roman krachtiger en universeler.

Vrijheid en censuur
Wel krijgt de KGB, de inlichtingendienst van de Sovjet-Unie, gedurende het verhaal een steeds prominentere rol – of eigenlijk een steeds bedreigendere. Ondanks het uitblijven van (groot) succes blijft Niko filmpjes maken, waarbij hij zich steeds uitdrukkelijker als uitdaging stelt dat er geheime boodschappen in vervat moeten worden, zonder dat de KGB dat door zal hebben. De droom van hem en zijn vrienden is een speelfilm insturen naar een belangrijk buitenlands filmfestival om zo op te vallen en beroemd te worden.

Daarmee gaat Bleke Niko ook over verzet en de vrijheid van artiesten. Een scheppende vrijheid, die de censuur weet te omzeilen. Dat het verhaal daarbij verteld wordt door een van zich overtuigde jongeman maakt het humoristischer. Toch is Bleke Niko niet een en al leesgenot: Niko’s wereld mag door de elkaar in rap tempo afwisselende verhalen tot leven komen, het is soms ook lastig te volgen. Absurdisme is niet voor iedereen.

Het begin van Niet alle smeerlappen komen uit Wenen, waarmee Molesini één van de belangrijkste Italiaanse literatuurprijzen won, begint merkwaardig: ‘Grootmoeders Derde Verloofde had te grote voeten om als intelligent beschouwd te worden.’ Kort daarna introduceert Paolo, de jonge hoofdpersoon in deze roman, zijn grootvader Guglielmo, die zelf ‘prat ging op meerdere minnaressen’ en over zijn rivaal slechts als ‘die man’ spreekt.

Andere inwoners van villa Spada zijn een tante, de gewiekste verleider donna Maria, Renato de bewaker, en moeder en dochter Teresa en Loretta, de bedienden. Een bonte stoet personages, die in het begin van het verhaal gevangen kunnen worden met behulp van stereotypen. Bijna driehonderd pagina’s later kan dat niet meer: de romanwereld is door elkaar gehusseld, en iedereen heeft keuzes gemaakt.

Oorlogsverzet

Wat is er gebeurd? De Eerste Wereldoorlog is ‘gebeurd’, zou je kunnen zeggen. Niet alle smeerlappen komen uit Wenen speelt zich af in 1917–8, en de villa van de adellijke Spada’s staat middenin het oorlogsgebied. Hun grote huis valt in handen van eerst de Duitsers en vervolgens Oostenrijk-Hongaarse troepen, die er officieren inkwartieren.

Tegelijkertijd werkt de familie samen met het verzet. Vooral Renato heeft hier een hand in, maar hij betrekt Paolo bij zijn activiteiten. Ze moeten Brian, een Britse piloot, helpen. Al snel werkt de familie de Duitstalige bezetters tegen door met beddengoed en luiken informatie over troepenbewegingen door te geven aan een Brits vliegtuig met herkenbaar een ijsvogel op de romp.

Dat moet natuurlijk een keer fout gaan, en dat gebeurt ook. De familie is al vaak gewaarschuwd dat het helpen van de vijand bestraft zal worden, maar gaat er toch mee door; verzet! Deze verhaallijn heeft veel weg van een spannend jongensavontuur, maar Paolo geeft er wel degelijk blijk van dat hij beseft hoe gevaarlijk de situatie is waarin hij en zijn familie verkeren. Ook andere verhaallijnen, over romantische liefde en liefde voor familie, geven diepte aan Niet alle smeerlappen komen uit Wenen.

Absoluut onheil

Niet alle smeerlappen komen uit Wenen, sommigen komen uit het niets, zoals de ratten in de villa van de Spada’s. Daardoor wordt de strijd die zij voeren een dubbele: tegen de indringers van buitenaf, de vreemd sprekende soldaten, en tegen de indringers van binnenuit, het ongedierte. Tezamen nemen zij bijna het hele huis over, op enkele persoonlijke vertrekken van de bewoners na. Grootvader Guglielmo’s schrijfkamer is zo’n plek, en de zolder waar hij en Paolo slapen.

Het grootste onheil heeft echter op die twee plekken plaats. De buitenwereld kan niet uit die twee ruimtes gehouden worden en op den duur zal zij daar inbreken. Grootvader schrijft een roman, die hij maar niet afkrijgt, en als hij er op den duur van af moet zien, is het moeilijk dat anders te lezen dan een overgave van de klassieke Europese beschaving. De schrijfkamer dient geen doel meer, wordt beroofd van zijn doel. Een lege kamer blijft over.

Een oorlog valt niet buiten de deur te houden. Men kan zich er niet van afzonderen of zich aan het geweld onttrekken. Uiteindelijk sijpelt de oorlog in alles binnen. Villa Spada blijft lang een redelijk toonbeeld van orde en netheid, in tegenstelling tot het dorp, dat steeds verder in puin ligt en waar het naar allerlei onfrisse geuren riekt. Paolo weet wat er op spel staat wanneer hij kijkt naar een gefusilleerde deserteur:

Uit zo’n klein gat, dacht ik, was een heel leven weggestroomd: de zorgen van de ouders, het ruziën met broertjes en zusjes, de huisdieren, de eerste liefdesnacht, de eerste keer dat hij als klein kind ‘ik’ had gezegd. Alles weg, god weet waarheen, voor altijd.

De oorlog is absoluut, weet Paolo: hoe klein een kogelwond ook mag zijn, op de juiste plaats in het lichaam is de schade onoverkomelijk. Iemands hele zijn en wezen, iemands hele ‘ik’, verdwijnt.

Indrukwekkende roman

Met Niet alle smeerlappen komen uit Wenen heeft Andrea Molesini een indrukwekkende roman geschreven. Eentje van deze tijd, ook: de grenzen tussen goed en fout, aanwezig en afwezig, handelend en niet-handelend, vervagen. Molesini’s personages ontwikkelen zich door de gebeurtenissen waar zij aan worden blootgesteld zonder dat dit geforceerd aanvoelt. En uiteindelijk is het ook een roman waar je over blijft nadenken.