Als je alles over taal wilt weten en niet bang bent voor de nodige wetenschappelijke details die bij die ambitie horen, dan zit je met dit boek goed. Pinker ontleedt in Het taalinstinct niet alleen zinnen, maar ook ons gehele taalvermogen. Van de genetische schepping ervan tot de fysieke uitvoering, van ons eerste woord tot de toekomst van de taal. Pinkers doel is om iedereen te enthousiasmeren voor taal. We zijn immers allen gebruiker en aanschouwer van dit dagelijks wonder, dus gaat ons dit allemaal aan. En daar doet hij goed zijn best voor. Pinker is grappig en gevat. In plaats van elitaire discussies over correcte grammatica probeert hij juist de dagelijkse spreektaal meer aanzien te geven.

We zijn voorgeprogrammeerd
Het taalinstinct voelt aan als een betoog. De thesis: taal is niet iets is wat wij vanuit het niets leren, niet iets wat wij hebben uitgevonden: taal is een instinct. Alle talen, zoals Noam Chomsky ooit al zei, kennen dezelfde Universele Grammatica, oftewel hetzelfde onderliggend systeem. Ergens in onze hersenen staat al een universeel taalmechanisme geprogrammeerd, de mens rest slechts de taak dit te leren toe te passen. Of dit in het Chinees, Nederlands of Russisch is maakt niet uit.

Omdat Pinker weet dat sommige van zijn standpunten niet universeel geaccepteerd zijn, gaat hij veel verder dan slechts het vertellen van een verhaal. Aan de hand van een flinke dosis humor, wetenschap, logica en een ‘overvloed aan relevante details’ gaat hij van vertellen over tot bewijzen. De vele hoofdstukken, die qua onderwerp uiteenlopen van evolutietheorie tot het taalgebruik van Barbara Streisand, zijn eigenlijk een aanrijging van voorbeelden. Deze komen van presidenten, kinderen, acteurs, subjecten van onderzoeken of uit zijn eigen leven.

Taaie wervelwind van informatie
Het zijn de vaak komische voorbeelden in combinatie met Pinkers persoonlijke en enthousiasmerende schrijfstijl die de lezer blijven aanmoedigen om verder te lezen. En deze aanmoedigingen zijn lang niet altijd overbodig. Voor een leek in het vakgebied zullen de hoofdstukken over combinatorische systemen en ontleding aan de hand van syntaxbomen een taaie wervelwind van wetenschappelijke termen en informatie zijn. Pinker schroomt niet zijn lezers basiscursussen evolutietheorie of DNA-transcriptie te geven. Niet voor niets wordt Het taalinstinct, dat al in 1994 voor het eerst uitkwam, vaak op universiteiten ingezet. Wat iets zegt over de kwaliteit, maar ook over de wetenschappelijke aard van het boek.

De Nederlandse lezer begint al met een achterstand, simpelweg omdat hij Nederlands spreekt. Pinker is Canadees en bijna al zijn voorbeelden komen voort uit de Engelse taal. Het vervangen van al zijn voorbeelden zou in dit geval het schrijven van een nieuw boek vereisen. Vertaler Peter Diderich probeert aan de ene kant zo dicht mogelijk bij het origineel te blijven door voorbeelden uit zowel het Engels als het Nederlands te geven, en vult op andere plekken Pinker aan met concrete situaties uit het Nederlands. Soms zijn Diderichs pogingen om Pinker duidelijk te maken bijna aandoenlijk. Zo vertaalt hij ‘bullshit’ als ‘rotgeintje’ en is hij zo vriendelijk om ’to chill out’ uit te leggen als: ‘Outchillen’, afkoelen, bijkomen (met name na een nacht ‘housen)’. Diderich heeft duidelijk geprobeerd de tekst zoveel mogelijk intact te houden en stuurt de lezer bij waar uitleg vereist is, maar feit blijft dat dit boek niet te lezen is zonder een basiskennis van de Engelse taal.

De aanhouder wint
Pinker slaagt er al vanaf zijn introductie in om grootste verwondering te scheppen over iets wat als vanzelfsprekend wordt beschouwd. Zoals hij zegt: ‘met taal overbruggen we kloven in tijd, ruimte en kennis.’ Hij zegt ‘we’, want dit is precies wat er tussen lezer en schrijver gebeurd wanneer zij elkaar in een boek ontmoeten. Zijn enthousiasme werkt aanstekelijk. Wanneer Pinker de anatomie en functie van de tong bespreekt is er een grote kans dat de lezer zelf een vinger in de keel steekt en vreemde geluiden maakt. Maar de informatie die hij wil overbrengen en de eindeloze voorbeelden zijn soms zo uitgebreid en zo complex, dat alleen de echte aanhouder met een streven naar algehele taalkennis er doorheen komt. Een nobel streven, en een die Pinker waar kan maken, maar wellicht niet een die voor het algemene publiek is weggelegd.

Žantovský schreef over een van de meest intrigerende politici van de vorige eeuw. Een leven waarin een constante zoektocht naar waarheid het fundament vormt.

Zullen er werkelijk verbaasde gezichten zijn getrokken toen Václav Havel op 29 december 1989 gekozen werd tot president van het voormalig Tsjecho-Slowakije? Een land nog maar net verlost van het verstikkende en verlammende communistische bewind. Een land dat van onderaf aan weer opgebouwd moest worden. Wie Havels biografie bestudeert kan moeilijk anders concluderen dan dat zijn jaren voor het presidentschap een langgerekte opmaat daar naartoe waren. Jaren die bestonden uit schrijven, discussiëren, voortdurende introspectie, feesten, het uitzitten van gevangenisstraffen en het opkomen voor de onderdrukten – wat dus feitelijk een gehele bevolking betekende, hoewel sommigen meer werden onderdrukt dan anderen.

Absurdisme
Een dag voor het overlijden van Havel op 18 december 2011, overleed de Geliefde Leider van Noord-Korea, Kim Jong-il. Een ieder zal zich de beelden herinneren van de hysterisch huilende onderdanen. Het contrast kon niet groter zijn met de bedaarde, met sleutels rammelende menigte op het plein onder het standbeeld van de Heilige Wenceslaus. Daar begonnen in november 1989 de demonstraties tegen het communistische regime. Ongetwijfeld zou het de goedkeuring van Havel zelf hebben wegdragen. Hij trachtte onder alle omstandigheden de kalmte te bewaren. En bovenal was hij ook vriendelijk, een eigenschap die hem onder andere goed van pas kwam tijdens zijn dissidentenjaren. Wanneer de geheime politie hem weer eens meenam voor verhoor of Havel uitentreuren treiterde moet ook zij zich verbaasd hebben over zijn nooit tanende beleefdheid.

Žantovský weet deze grauwe periode, waarin het absurdisme van de communistische utopie hoogtij vierde, zeer inzichtelijk neer te zetten. Geen gemakkelijke opgave om de niet in een communistische staat geboren lezer de complexiteit van een dergelijke samenleving bij te brengen. Wat opvalt is de parallel tussen het zojuist genoemde absurdisme in de maatschappij an sich en het absurdistische karakter van Havels toneelstukken. Bizarre situaties die zich voordeden in het theater en in het echte leven leidden niet zelden tot spot en schaterlachen achteraf. Zo danste het Westen in de jaren zestig op rock-‘n-roll. Ook in Tsjecho-Slowakije wilde men de voeten van de vloer en was de invloed van de muziek nog groter dan even westwaarts. Tot afschuw van de kameraden. Bands werden verplicht in het Tsjechisch te zingen, afstand te doen van hun Anglo-Amerikaanse covers, hun haar te knippen, niet provocerend te kleden en als klap op de vuurpijl auditie te doen voor een jury van uitgestreken bureaucraten.

Valkuilen
Michael Žantovský was een vriend van Václav Havel. Toen Havel in 1990 het presidentschap aanvaarde fungeerde Žantovský als zijn perschef, woordvoerder en adviseur. De hoofdstukken gewijd aan deze periode van transformatie en ontelbare uitdagingen bevatten de meest fascinerende anekdotes, verteld vanuit eerste hand. De op de loer liggende valkuilen wanneer een vriend een biografie schrijft over zijn vriend, weet Žantovský te omzeilen. Hij loopt er niet voor weg minder fraaie kanten van de president te belichten, zijn beleid kritisch onder de loep te nemen of zijn doen en laten in het alledaagse leven zonder terughoudendheid op te schrijven. Wederom geheel in de geest van Havel die volgens zijn moraalfilosofie wilde ‘leven in waarheid’.

De vraag rijst of hem dit ook lukte. Waren zijn daden overeenkomstig zijn eigen standaarden? Žantovský schrijft er in zijn voorwoord het volgende over:

Volgens de gebruikelijkste definities van ‘waarheid’ lijkt Havel zijn eigen leer soms te overtreden. Weinigen kunnen echter ontkennen dat hij vastberaden was zich zo goed mogelijk aan dit principe te houden.

Havel was zeer kritisch op zichzelf. Met name toen hij president werd wantrouwde hij zichzelf voortdurend. Žantovský:

In zijn pogingen in waarheid te leven, mat hij zichzelf – en zelden anderen – af aan deze onmogelijke standaard en naar zijn oordeel faalde hij steevast. Een onvolmaakt mens, zoals wij allen zijn.

Ja, onvolmaakt. Maar deze kleine tekortkomingen staan in het niets tot zijn majestueuze prestaties in het leven. Een leven waar Michael Žantovský een prachtig boek over schreef.