Stel je voor dat je te goeder trouw een wildvreemde op je privéterrein toelaat en hij niet meer wil vertrekken. Dat overkomt een jurist op Wall Street met ene Bartleby, aangesteld voor nauwkeurig overschrijfwerk. Daar is hij geknipt voor. Maar al gauw reageert Bartleby met ‘liever niet’ als hem iets anders wordt opgedragen. Ieder ander zou op staande voet ontslagen zijn, maar Bartleby’s werkweigeringen zijn zo merkwaardig, want mysterieus, dat de jurist hem in vlagen van medemenselijkheid ontziet. Natuurlijk wil hij, net als de lezer intussen, erachter zien te komen wat de beweegredenen van de zwijgzame zonderling zijn en hoe het afloopt.

Indringer

Het gaat van kwaad tot erger hoe Bartleby op het drukke griffierskantoor in de weg staat, zelfs zo erg dat de sterke arm eraan te pas zou moeten komen om hem weg te krijgen. Maar de jurist kan dat niet over zijn hart verkrijgen. De lezer volgt in toenemende verbazing de ontwikkelingen, net als tegelijkertijd de verteller zelf. In een vastberaden stijl en niet zonder grappige momenten ontstaat een bijzonder soort spanning. Aanvankelijk zou je als lezer politiehulp ingeroepen hebben om de indringer weg te krijgen, maar steeds meer blijk je je met de jurist te kunnen vereenzelvigen.

De meeste mensen ontlopen direct contact met iemand van de deplorabele zelfkant liever. Meestal ziet zo’n deplorabele zijn familie ook niet meer. Door de weifelmoedige houding van de jurist tegenover zijn radicaal stuurse employee vraag je je af hoe jouw houding zou zijn. Waar liggen de grenzen van medemenselijkheid? Hoe ver kun je gaan in de omgang met een onmaatschappelijke zielenpoot? Tussen de regels door krijgt Melvilles verhaal zo een wijdere strekking.

Geen redding

De verteller/jurist is begaan met Bartleby, ‘dit eenzaamste van alle mensenkinderen’, maar krijgt ook een afkeer van hem. Niet uit ‘aangeboren egoïsme van het menselijk hart’. Dan volgt een confronterende kernzin:

Het komt eerder voort uit een soort hopeloosheid bij de gedachte dat er voor uitzonderlijke en ingewortelde ellende geen redding bestaat.

De drie andere medewerkers op het kantoor van de jurist ergeren zich halfdood aan hun baas en zouden wel weten hoe van die Bartleby af te komen. Je kunt je in ‘asocialen’ verdiepen, zoals de jurist probeert, maar met hen samenleven lijkt of is uitgesloten. Dit dilemma omspant het hele verhaal. In alle opzichten een meesterwerkje.

Een wereld valt uiteen verscheen in 1958, Termietenheuvels in de savanne in 1987. Het eerste boek vestigde Achebe’s naam als één van de grootste auteurs van niet alleen Nigeria, maar heel Afrika. Het tweede boek bevestigde die naam. Wat opvalt aan deze roman, is Achebe’s beheersing van de taal, zijn gave subtiele veranderingen in taal te vatten.

De plot van Termietenheuvels in de savanne is minder bijzonder. De roman volgt drie vrienden, Ikem, Chris en Sam. Zij kennen elkaar van hun studie. Ook hun werkende levens zijn met elkaar vervlochten: Ikem is hoofdredacteur van een krant geworden, Chris academicus en Commissaris van Informatie in Sams regering. Van welk land is niet helemaal duidelijk, wel dat het ergens in Oost-Afrika moet liggen. Sam tovert het land steeds verder om in een dictatuur; zelf wordt hij, schijnbaar met de dag, corrupter.

Terugschrijven

Dit gegeven – een kort geleden onafhankelijk geworden staat die afglijdt in chaos en onderdrukking; een nieuwe, ‘inheemse’ leider die niet veel anders blijkt te zijn dan de koloniale heerser – is niet nieuw. Achebe heeft veel ideeën over gerechtigheid en vervolging in de roman gestopt; ook daarmee valt Termietenheuvels in de savanne niet op te midden van het grotere aanbod van literatuur en kunst over postkoloniale transities. Voor de plot hoef je het boek dus niet te lezen.

Interessanter is de manier waarop Achebe schrijft. Voor deze roman verscheen, eind jaren tachtig, was hij in een polemiek verwikkeld met de Keniaanse auteur Ngugi wa Thiong’o. Het onderwerp: taal, specifieker: in welke taal moet een auteur in een postkoloniale staat schrijven? Inzet van het debat was de verhouding van beide schrijvers tot het Engels, de taal van de macht die hun staten decennialang overheerst had. Hoe konden ze ‘terugschrijven’ tegen Groot-Brittannië? Ngugi vond dat men zich van het Engels diende af te keren, Achebe verdedigde de taal als een manier om zichtbaar te zijn.

B’grijp je?

Lezers van Achebe in het Engels kennen zijn controle over die taal, weten hoe hij die taal kan laten dansen. In deze vertaling valt een deel van die fonkeling weg, maar veel gelukkig ook niet. Termietenheuvels in de savanne is het meest interessant wanneer de door personages gesproken taal schuift en verandert en zo blijk geeft van een karakterverandering. Vooral bij Sam, die als Zijne Excellentie door het leven gaat, is dat goed duidelijk. Of zoals hij in het begin van de roman zegt: ‘Daarom rommel ik niet maar wat aan. Ik neem voorzorgsmaatregelen. B’grijp je?’