Naast deze overzichtstentoonstelling biedt het Mondriaanhuis in het kader van het verjaarsfeest een tweetal nieuwe presentaties: een reconstructie van het Parijse atelier van de kunstenaar (uitgevoerd door de Technische Universiteit Delft) en een reflectie op dit atelier door de Nederlandse kunstenaar Krijn de Koning. Beide zijn het bouwwerken waar de bezoeker doorheen mag lopen; het ervaren van de ruimte staat in beide ‘objecten’ dan ook centraal. Tenslotte is er in het museum nog de vaste opstelling van het museum: een zaal waar de evolutie in het werk van Mondriaan uit de doeken wordt gedaan.

Kunst of geschiedenis?

Adriaan Lubbers, portret van Piet Mondriaan, 1931. Olieverf op doek, bruikleen Simonis & Buunk Kunsthandel, Ede

De overzichtstentoonstelling Abstractie in Parijs is samengesteld uit de eigen collectie van het Mondriaanhuis. Die bestaat vooral uit werk van volgelingen en tijdgenoten; in de presentatie vinden we welgeteld één schilderij van Mondriaan zelf. Originelen van wereldster Mondriaan zijn voor een instituut dat zo jong en klein is, misschien moeilijk aan te schaffen of te lenen, maar voor de argeloze bezoeker is het misschien toch een kleine teleurstelling dat alleen het museumgebouw en een enkel werk rechtstreeks verbonden zijn met de kunstenaar.

Wat er wél hangt is van een behoorlijk niveau. We zien werken van tijdgenoten als van der Leck, Malevitsj, Arp, Pevsner, Lubbers en Domela Nieuwenhuis. Dit levert een mooie staalkaart op van vooruitstrevend schilderwerk uit de jaren twintig en dertig. Maar had het museum het in de berichtgeving niet over “De expositie die dieper in zal gaan op de kunstenaarswijk Montparnasse, een bruisende buurt, vol cafeetjes en dansgelegenheden waar kunstenaars elkaar ontmoetten”? Het historische kader ontbreekt in deze tentoonstelling bijna helemaal. Een kaart van Parijs, waarop de ateliers van tijdgenoten als Brancusi en Modigliani worden aangegeven, levert weinig extra informatie op. De tentoonstelling in Amersfoort is een typisch 20e eeuwse kunsttentoonstelling: witte muren, waar de werken die er hangen niet gehinderd worden door ‘verstorende’ informatie. Hooguit een jaartal en de naam van de kunstenaar. Veel vragen over het thema van de expositie blijven onbeantwoord. Wat dacht van der Leck, met zijn diagonalen, van Mondriaans neoplasticisme? Waren de zachte vloeiende vormen van Arp aanstootgevend voor de naar harmonie zoekende Mondriaan? Waaróm voelde Mondriaan zich zo thuis in Parijs?

Is dit dan wel de juiste manier om deze werken binnen zo’n historisch thema aan te bieden? Of toch een gemiste kans om de bezoeker op een persoonlijke manier kennis te laten maken met de dynamische periode in Parijs en de artistieke stroomversnelling die deze innovatieve kunstenaars wisten te creëren? Wat ons betreft had het Mondriaanhuis hier wat meer fantasie aan de dag mogen leggen om de belofte van deze expositie waar te maken. We weigeren te geloven dat er tussen witte muren-nihilisme en truttige ‘living history’ geen gulden middenweg te vinden zou zijn.

Leve de reproductie!

Gelukkig zijn er andere presentaties in het Mondriaanhuis die wel historisch georiënteerd zijn. Het gebrek aan originelen van de hand van Mondriaan wordt dan ineens een voordeel. Doordat wordt gewerkt met reproducties kan naar hartelust worden vergroot, verkleind, of details worden uitgelicht. Op deze manier wordt het mogelijk om in de vaste opstelling van het museum een volledig overzicht van de stijlontwikkeling van Mondriaan te geven. Veel grote werken komen aan de orde, aangevuld met voorbeelden die belangrijke wendingen in zijn ontwikkeling illustreren.

Maquette van het atelier van Piet Mondriaan, 26 rue du Départ, Parijs, waar de schilder van 1919 t/m 1936 woonde

Maar het hoogtepunt in het Mondriaanhuis is wat ons betreft de reproductie van het Parijse atelier van Mondriaan (TU Delft, 1994). Het atelier is levensecht nagebouwd aan de hand van archiefmateriaal. De foto’s en verhalen in de zaal naast het atelier, maken duidelijk welke enorme indruk de ruimte maakte op Mondriaans bezoekers, die de werkruimte zuiver, soms zelfs heilig of goddelijk noemden. In het Parijs van die tijd, waar grauwe achterbuurten in schril contrast stonden met kroonluchters en tierelantijnen, moet het spierwitte, met kleur – en grijsvlakken gedecoreerde, totaalkunstwerk een sublieme ervaring zijn geweest.

Het is niet eerlijk om te verwachten dat deze ervaring in het Mondriaanhuis opnieuw te beleven is. Om te beginnen ontbreken Parijs en het referentiekader van de Parijzenaar uit het begin van de twintigste eeuw. Maar ook in het atelier zelf zijn teveel zaken aanwezig die verwijzen naar het hier en nu. Zo is er de hoge, zwarte kast die de asymmetrie van de ruimte maskeert; wat vorm betreft keurig nagemaakt, maar de niet afgewerkte schroefgaten maken het moeilijk om te vergeten in welk tijdsgewricht de bezoeker zich bevindt. Ook de iets te snel met schuimrollertjes afgelakte kleurvlakken – de opgedroogde belletjes verraden de haastige TU-student – zijn op z’n minst verdacht in de reproductie van een inrichting van purist Mondriaan. Toch is het rondlopen in het atelier een bijzondere ervaring en lijken Parijs en de kunstenaar met zijn bijna autistische werkelijkheidsbeleving dichterbij dan ooit mogelijk wordt in een klassieke kunsttentoonstelling.

Reflectie op een reproductie

Ter gelegenheid van het lustrum heeft de kunstenaar Krijn de Koning op verzoek van het Mondriaanhuis een eigentijdse weerspiegeling op het werk van Mondriaan gegeven. De Koning geeft in zijn werk Atelier – Werk voor het Mondriaanhuis (2005) antwoord op het gereproduceerde Parijse atelier van de meester.

Krijn de Koning, Atelier – Werk voor het Mondriaanhuis, Amersfoort 2005

De tegenstrijdigheid tussen origineel en reproductie, tussen de werkelijkheid en de waarneming van de werkelijkheid (in feite de her-creatie van het museumobject door de bezoeker zelf) was de belangrijkste inspiratie voor deze miniruimte of ‘architectonische installatie’, waar de bezoeker, net als in het Parijse atelier, doorheen kan lopen. Hoewel er bij de uitwerking van De Koning nog wel kanttekeningen geplaatst kunnen worden (is de slechte afwerking van het werk moedwillig?), is de invalshoek prachtig en is het een verademing dat een museum het eens aandurft om de collectie door de bril van het heden te laten zien. Misschien wordt ook deze keuze ingegeven door de vrijheid die de reproductie biedt, maar ook dan moet gezegd worden dat het Mondriaanhuis hier een opvallende en verfrissende stap zet en de beschikbare speelruimte optimaal benut.

Betekenissen van plaatsen

De installatie van de Koning staat in het oude deel van het museum, het oorspronkelijke geboortehuis van Mondriaan. Hier is ook iets bijzonders aan de hand. Het geboortehuis is hier niet gereconstrueerd. Geen stoel van vader Mondriaan, geen bed van de kleine Piet, kortom: géén ’tijdmachine’, zoals we die kennen van bijvoorbeeld het Rembrandthuis in Amsterdam. Heeft het huis waar Mondriaan is opgegroeid geen cruciale rol gespeeld in de ontwikkeling van de kunstenaar? Het is in elk geval opmerkelijk dat het niet (zichtbaar) behouden is. Het Mondriaanhuis in Amersfoort toont liever de maquettes en reproducties van zijn ateliers in New York en Parijs, omdat die misschien nog wel meer dan sommige schilderijen illustratief zijn voor Mondriaans denkwereld. Wat ons betreft een uitstekende keuze.