Studie voor Adam (Schepping van Adam), ca. 1511. Rood krijt. The British Museum, Londen

Michelangelo werd geroemd om zijn gedrevenheid en creativiteit, maar was berucht om zijn eigenzinnige karakter en zijn ruzies met de toenmalige paus. Hij was ook een zeer achterdochtig man en vertrouwde niemand, omdat hij doodsbang was dat men zijn werk zou imiteren. Daarnaast hield hij graag de mythe in stand dat het werk hem geen enkele moeite kostte en het als vanzelf uit zijn pen stroomde. Daarom vernietigde hij bijna al zijn schetsen en zijn er van de tienduizenden studies die hij gemaakt moet hebben nog maar zeshonderd schetsbladen bewaard gebleven. Deze expositie met 89 tekeningen is samengesteld uit de de tekeningencollecties van drie beroemde musea: het British Museum in Londen, het Ashmolean Museum in Oxford en Teylers Museum in Haarlem. Een unieke tentoonstelling waarin we inzicht krijgen in het ontwerpproces van de meester uit de Italiaanse Rennaisance.

Il Divino

Michelangelo Buonarroti (1475-1564) was een homo universalis. De beeldhouwer, schilder, architect en dichter heeft duizenden tekeningen, schetsen en ontwerpen gemaakt. Hij wordt beschouwd als het grootste genie van de Renaissance en werd zelfs al tijdens zijn leven betiteld als ‘Il Divino’: de goddelijke.

Studies voor hoofd en armen van Arman, 1511-1512. Rood krijt met sporen van zwart krijt. Teylers Museum, Haarlem

Michelangelo verlegde met zijn vernieuwende ideeën de grenzen van de kunst en dit werd zeer gewaardeerd in de Renaissance. Het bijzondere was dat hij de natuur niet exact weergaf, maar dat hij de werkelijkheid naar zijn hand zette. Zijn schetsen laten zien dat hij zijn figuren soms in bijna onmogelijke lichaamshoudingen tekende om ze zo veel meer zeggingskracht te geven. Toch wist hij dit zo overtuigend te brengen dat deze houdingen op de toeschouwer heel natuurlijk overkomen. Hieruit blijkt dan ook zijn uitzonderlijke technische vaardigheid met inkt, krijt en loodstift.

Het ideale lichaam

Michelangelo stelde alles in dienst van de schoonheid en de ideale schoonheid was in zijn ogen het menselijke lichaam – vooral het mannelijke, gespierde, atletische, naakte lichaam. De schoonheid van dit lichaam symboliseerde voor hem een hogere, spirituele schoonheid. In al zijn schetsen komt dan ook dit type lichaam voor, zelfs bij zijn vrouwelijke figuren. Zij hebben opvallend brede schouders en mannelijke vormen. Ook opvallend is dat hij veel belang stelde in de uitdrukkingsmogelijkheden van het lichaam en dat hij de anatomie van het lichaam prachtig weergaf, terwijl hij de gezichtexpressies van zijn figuren verwaarloosde.

Het hoofd in de nek

Studie van een man die uit zijn graf klimt, ca. 1539-1541. Zwart krijt. The British Museum, Londen

Het meest bekende werk van Michelangelo is waarschijnlijk zijn plafondschildering voor de Sixtijnse kapel. Het leuke aan de tentoonstelling is dat je deze schildering van de Sixtijnse kapel virtueel kunt bekijken op het plafond van het museum. Liggend op een bank of met je hoofd in je nek, zie je de voorstudies – die in een andere zaal hangen – over de plafondschildering schuiven. Zo wordt het proces van voorstudie tot het uiteindelijke resultaat visueel zeer aannemelijk gemaakt.

Door de hoge kwaliteit en de zeggingskracht van Michelangelo’s werk èn de mogelijkheid om het proces van voorstudie tot eindproduct te zien, is deze tentoonstelling de moeite van het bekijken zeker waard.

Vier zalen zijn gevuld met werk dat Phaff sinds haar afstuderen van de Rotterdamse Willem de Kooning Academie in 1995 maakte. Te zien zijn zowel de kleurrijke en gevulde composities uit het einde van de jaren negentig als de versoberde linoleumsneden van nu. Die laatste worden gekenmerkt door de krachtige, vereenvoudigde zwarte lijntekening op grote witgrijze canvas doeken. Dit, aangevuld met tekeningen en schetsen op kleiner formaat, vormen samen een aantrekkelijke overzichtstentoonstelling.

Ensceneren

Vanessa Jane Phaff, Nature or Nurture (1998)

Het contrast tussen het veelal nadrukkelijk meisjesachtige uiterlijk en de aan woede grenzende vastberadenheid die de gezichten in Phaffs werken karakteriseren, vertellen je dat er iets niet klopt en dwingen je beter te kijken. Zo hangt in Stilleven (1998) een meisje met vlechten, gehuld in een blauw jurkje met wit schortje, verveeld op een rode sprei op de grond. Haar blik is op de toeschouwer gericht. Ze is diagonaal in het beeld geplaatst en wordt door de plint en de ladekast krap omkaderd. Als je ontdekt dat ze in haar linkerhand een draadontspanner heeft en dat rechts onder in beeld twee poten van een statief staan, wordt duidelijk dat deze dame de situatie geënsceneerd heeft. Ze is zich bewust van de toeschouwer en kiest ervoor zichzelf zo te laten zien. De spullen die ze om zich heen verzameld heeft, verliezen daarmee hun toevallige karakter; het kruis dat zowel op de sprei als op de boeken is afgebeeld, de vlechtjes die uit de ladekast steken en de appel in haar hand, ze vragen plotseling aandacht en krijgen betekenis.

Machtsverhoudingen

De doelbewuste appel in Stilleven is niet de enige clou dat Phaff bezig is met thema’s als goed en kwaad, schuld en onschuld. De doorgaans aan kinderen toegedichte argeloosheid wordt in de laatste decennia van de twintigste eeuw regelmatig door kunstenaars ter discussie gesteld. Deze thematiek komt ook in het werk van Phaff terug. Ze zet archetypische meisjes neer die als zelfbewuste wezens situaties naar hun hand weten te zetten, meisjes die de onbedorven onschuld allang voorbij zijn.

In het 36-delige Rotkäppchen (2002) laat Phaff het goed en het kwaad, gepersonifieerd door Roodkapje en de wolf, als gelijkwaardig naast elkaar figureren. Daarbij worden onderlinge eigenschappen uitgewisseld. Roodkapje is niet langer het lieve, kwetsbare meisje dat zich niet tegen de boze buitenwereld weet te weren. De wolf blijkt bij Phaff een gewoon jongetje. De gelijkwaardigheid tussen de twee hoofdpersonen uit het oude Grimmsprookje zou kunnen duiden op een happy end, maar erg aannemelijk lijkt dat niet. Er spreekt een dreigende sfeer uit de niet-chronologische opeenvolging van bekende en onbekende scènes. De toeschouwer krijgt telkens aanwijzingen dat er reden is voor bezorgdheid, zoals bijvoorbeeld de schreeuwende kinderen en Roodkapje die op haar rug in het bos ligt. Ook het rode kruis door het houten huisje van grootmoeder voorspelt niet veel goeds. Het is alsof Roodkapje in een volwassen psychologisch machtsspel terecht is gekomen.

Gevangen

Vanessa Jane Phaff, Not the End (stairs) (2002)

Veel van Phaffs werken zijn onheilspellend. Deze emotie wordt versterkt door de claustrofobische settings waarin de personages zijn geplaatst. Door hun positie, met hun rug tegen de muur of liggend, en de nabijheid van de toeschouwer, lijken ze geen kant op te kunnen. Soms zitten ze letterlijk gevangen in het raster van de tekening, waarbij het onderscheid tussen voorwerp of figuur nauwelijks is te maken. In Not the End (stairs) (2002) wordt het lichaam van een meisje op de trap alleen gevormd als uitsparing in de lijnen van de traptreden. Zo bestaat ze letterlijk bij de gratie van haar omgeving. Het beklemmende gevoel van de adolescentie, de periode waarin je gevangen lijkt te zitten in een ongewenst lichaam en een ongewenst leven, wordt in deze verstilde werken bijna voelbaar.

Phaffs schijnbaar onschuldige onderwerpkeuze en heldere lijnvoering maken dat haar werk in eerste instantie uitermate toegankelijk is. De kunstenaar lokt de bezoeker hiermee met vliegende vaart de voorstelling in, om hem of haar in een wirwar van tegenstrijdigheden gierend tot stilstand te laten komen. Op dat moment is elke poging om je aan het – bij nader inzien verontrustende – beeld te onttrekken tevergeefs. Net als de bewoners van het werk zit ook jij gevangen.