De meeste lezers zullen Palahniuk kennen van zijn debuut Fight Club (1996). Of als ze eerlijker zijn: van de gelijknamige verfilming uit 1999 met een hoofdrol van Brad Pitt. Zijn andere wapenfeit is het korte verhaal ‘Guts’, dat eindigt met een masturbatiescene onder water die een gevaar bleek voor de volksgezondheid. Op voorleesavonden vielen tientallen toehoorders flauw terwijl Palahniuk de dramatische gebeurtenissen vertelde – en niet omdat ze verliefd waren op zijn subtiele proza.

Onveilige seks

Nou is subtiel sowieso niet een woord dat we met Palahniuk moeten associëren. Ook in Verdoemd doet hij weer zijn best om de liefhebbers van bellettrie en goede smaak op de tenen te trappen. Verteller is de dertienjarige Madison, die op tamelijk tragische wijze om het leven is gekomen. Zelf wijt ze haar dood aan een marihuanaoverdosis, maar in werkelijkheid, zo blijkt later, is ze per abuis gewurgd met een condoomslinger die ze van haar ouders kreeg; die heeft dus weinig bijgedragen aan ‘veilige seks’.

Enfin, Madison is nu dus onder de doden, of beter gezegd: in de Hel. Al gauw krijgt ze gezelschap van een stel irritante Amerikaanse tieners die haar meevoeren op een ontdekkingstocht door de krochten van de onderwereld – en uiteindelijk naar Satans hoofdkwartier. Als in een high school-komedie worden de rollen onderling verdeeld: van betweter Leonard tot punker Archer en sportheld Patterson. Onderweg ontmoet het gezelschap demonen en ander hels gespuis, die met veel bravoure beschreven worden, maar gezien Palahniuks ironische stijl niet bepaald angstwekkend zijn.

‘Humor’

Verdoemd is dan ook niet bedoeld als thriller. Palahniuk heeft zijn best gedaan om een satirische komedie over de hel van de puberteit te schrijven. Helaas is Madison een nogal ongeloofwaardige en vervelende hoofdpersoon, en weten haar lotgevallen niet bijzonder te boeien. Daarbij zijn de beschrijvingen van de Hel één groot cliché. Maar het pijnlijkst is Palahniuks poging tot humor. Zo hebben de verschillende locaties in de Hel namen als ‘Grote Oceaan van Verspild Zaad’ en ‘Strontmeer’, en excuseert Madison zich tegenover Satan telkens wanneer ze het G-woord (‘God’) gebruikt.

Het helpt ook niet dat Palahniuk in de veronderstelling lijkt dat zelfs de meeste ongeïnspireerde grap na een x aantal herhalingen vanzelf hilarisch wordt. In komische televisieseries van een vergelijkbaar niveau kan een lachband nog veel goedmaken. Maar zonder deze kunstgreep zijn de running gags in Verdoemd niet meer dan bladvulling – hoogstens interessant voor de lezer die het literaire equivalent van een pijnlijke stilte wil ervaren.

Eén voorbeeld is dat Madison telkens wanneer ze een moeilijk woord gebruikt – bijvoorbeeld ‘obstinaat’ – de lezer verontwaardigd uitlegt dat ze dan misschien dertien jaar oud is, maar wel over enig vocabulaire beschikt: “Ja, ik weet heus wel wat ‘obstinaat’ betekent. Ik ben dertien en ontgoocheld en een tikje eenzaam, maar ik ben niet simpel.” Behalve dat dit gauw gaat vervelen, lijkt het ook een wel erg gekunstelde manier om zo een bredere woordenschat te gebruiken dan we zouden verwachten bij zo’n jeugdige verteller.

Plichtmatig

Nee, wie over de psychologische of religieuze hel wil lezen, kan beter een Dante Alighieri of Hubert Selby ter hand nemen. En de liefhebber van parodieën op arrogante Amerikaanse tieners kan kiezen uit legio high school-pastiches, stuk voor stuk vermakelijker dan Palahniuks plichtmatige toevoeging aan het genre. Het is alsof hij de recensenten die Snuff (2008) en Pygmy (2009) neersabelden, nu eens voor wilde zijn: zijn laatste gedrocht is dermate ongeïnspireerd dat er voor de kritische lezer weinig eer te behalen is – een abortus was beter geweest.

Een naamloze verteller is nachtportier in een hotel. Tijdens zijn werk probeert hij te schrijven aan een roman. Een moeizaam proces, want hij twijfelt aan zijn kwaliteiten als auteur. Wanneer zijn grootmoeder uit het bejaardentehuis ontsnapt en hij zijn grote liefde Louise ontmoet tijdens de zoektocht naar zijn oma, staakt hij zijn schrijven. Jammerlijk genoeg  loopt de relatie met die grote liefde stuk, want kort daarna ‘was het alsof ik de benodigde melancholie voor het schrijven had verzameld’. Erg jammerlijk inderdaad, want was Louise gewoon bij haar man gebleven, dan had de verteller de lezer misschien niet verveeld met de opeenstapeling van literaire clichés die Herinneringen is.

Superliterair
Herinneringen probeert op alle fronten veel te hard om interessant te zijn en slaat daardoor op al die fronten de plank mis. De roman is opgebouwd uit korte hoofdstukken waarin de verteller zijn oninteressante leven etaleert. Deze korte hoofdstukken worden afgewisseld met beschrijvingen van herinneringen van de verschillende personages die de revue passeren. De toegevoegde waarde van deze herinneringen blijft echter volkomen duister en ze lijken vooral het product te zijn van een schrijver die heeft gedacht dat deze opbouw de roman superliterair zou maken. 

Dat deze interessantdoenerij is ontsproten aan de geest van een onsympathieke verteller mag niet echt een grote verrassing heten. Deze verteller mag dan volwassen zijn, hij komt over als een egoïstische puber. Hij heeft een hekel aan zijn ouders, zonder dat daar ooit een reden voor gegeven wordt, ziet zichzelf als een gekwelde ziel en vindt dat iedereen maar naar zijn pijpen moet dansen. Zo reageert de verteller als volgt wanneer zijn vader hem aanspreekt op het feit dat hij niet op bezoek is geweest bij zijn zieke moeder:

Ik begreep beter dan ooit hoe egoïstisch mijn ouders waren. Nooit had mijn vader belangstelling getoond voor het geringste vraagstuk waar ik mee zat, nooit mededogen gehad met de gevoelens van onbehagen die ik als tiener had, en nu dacht hij over mij te kunnen oordelen.

Gebrek aan ironie
Daarnaast wordt Herinneringen gekenmerkt door vergezochte vergelijkingen (‘Het laken lag als een oever over haar schouder, de oever van vredig water, een meer in Zwitserland’), vlakke personages, een stijl die niks aan de verbeelding van de lezer overlaat, slechte grappen en pseudo-intellectuele beschouwingen op het leven.

Misschien was het wel Foenkinos’ bedoeling om een slecht auteur tot verteller en hoofdpersonage van zijn verhaal te maken. Het zou een geweldige grap zijn, maar het gebrek aan enige ironie doet toch vrezen dat het allemaal serieus bedoeld is. Het maakt ook niet uit. Herinneringen zal, ongeacht de bedoeling van de schrijver, een kwelling om te lezen blijven.

De Amerikaanse auteur T.C. Boyle dook voor San Miguel opnieuw de geschiedenisboeken in. De hoofdrol is voor het eiland San Miguel aan de Californische kust; vanwege de vele scheepswrakken ook wel ‘het kerkhof van de Pacifische oceaan’ genoemd.

In Boyles 24e roman vertelt hij de geschiedenis van het eiland tussen 1888 en 1942 vanuit het oogpunt van drie vrouwen. De aftrap is voor Marantha, wiens echtgenoot de helft van San Miguel heeft gekocht Deze kapitein Waters overtuigt zijn vrouw ervan dat de lucht op San Miguel haar vergevorderde tuberculose goed zal doen. Wat hij haar vergeet te vertellen is dat het klimaat van San Miguel vooral mistig en stormachtig is en dat hun droomhuis op het eiland weinig meer is dan een schapenkot. In het tweede deel van het boek, dat aandoet als een intermezzo, vertelt hun geadopteerde dochter Edith over haar pogingen om van het eiland af te komen om actrice te worden. Na het vertrek van de familie Waters wordt San Miguel gekocht door veteraan Herbie Lester en zijn vrouw, die verlangen naar hun persoonlijke paradijs.

Nooit grappig

Voor Boyle is San Miguel zijn eerste ‘niet-komische historische roman’, in tegenstelling tot boeken als Riven Rock en Water Music, waar hij telkens een flinke dosis cynische humor incorporeerde. De schrijver/historicus raakte voor het eerst geïnteresseerd in San Miguel, een eilandje van 13 bij 6 kilometer op een steenworp afstand van zijn woonplaats, terwijl hij onderzoek deed voor een eerdere roman. Het thema valt, zo zegt hij zelf, precies binnen zijn twee grote obsessies: de eeuwige strijd tussen mens en natuur en de Amerikaanse zoektocht naar onafhankelijkheid en utopieën.

Het moge duidelijk zijn dat San Miguel verre van een utopie is, hoewel de kracht van de roman ligt in de prachtige beschrijvingen van haar landschappen en de verschillende visies van de diverse vrouwen. Waar Marantha nooit echt gelukkig wordt op het eiland en Edith direct al terugverlangt naar Santa Barbara, ziet Elise het eiland als haar kans op een nieuw leven met haar kersverse echtgenoot. Door haar ogen komen de magie en vreemde aantrekkingskracht van het eiland pas ten volle tot hun recht.

Te veel grazende schapen

Maar liefst drie vertalers kwamen eraan te pas om het solide proza van Boyle te vertalen. Hoewel de roman een prachtige beschrijving geeft van de harde omstandigheden van pioniers die een bestaan proberen op te bouwen, wordt de afwezigheid van enige humor ernstig gemist. Boyles vakmanschap kan niet voorkomen dat de roman eentonig dreigt te worden na het zoveelste verslag over de grazende schapen van San Miguel. Bovendien zijn romans over kolonisten bepaald geen unicum en voegt San Miguel weinig toe aan wat er op dat gebied al geschreven is. Een deels geslaagd experiment dus.

Inmiddels is San Miguel een natuurgebied en onderdeel van het archeologisch register. Hoewel er elk jaar enkele honderden enthousiaste kampeerders op af komen, behoren pioniers zoals die uit Boyles roman tot het verleden.