Hoewel het verhaal zo rond 1800 speelt en in 1879 werd gepubliceerd, kun je waarschijnlijk niet van een historische roman spreken: in die driekwart eeuw veranderden de zeden en gewoonten niet zo snel als in onze onrustige tijd. De maatschappelijke bovenlaag had lang het heft stevig in handen. En juist in die bovenlaag, waartoe Daisy Miller behoorde, was het geheel en al not done van de rotsvaste gedragsregels af te wijken. Het liep dan ook slecht met haar af.

Losbol

De gang van zaken wordt de lezer voorgeschoteld zoals die wordt gezien door Winterbourne, student uit de Amerikaanse upper class, verblijvend in Genève. Achtereenvolgens in Vevey en Rome, waar rijke Amerikanen neerstreken voor hun grande tour, heeft hij contact met de verblindend mooie Daisy. Voor haar wil hij graag vallen, ware het niet dat zij meer oog lijkt te ontwikkelen voor een ook al verblindend knappe Italiaan, in haar ogen niet zo stijf als Winterbourne. Daisy is immers zelf een losbol, althans zo wordt ze van hoog tot laag bijna door iedereen gezien. De student vraagt zich dan ook af of zij überhaupt wel een geschikte partij voor hem kan zijn.

In feite draait de roman alleen maar om de tegenstelling aangepast versus onaangepast, waarbij het gedrag van Daisy eerder voortkomt uit een spontaan karakter dan uit protest tegen lege beschaafdheid. Al laat ze het niet blijken, waarschijnlijk is zij een tragische figuur: je kunt je voorstellen dat ze eronder lijdt dat haar zo veel om zo weinig reden in de weg wordt gelegd. Winterbourne probeert tot op zekere hoogte begrip voor haar te tonen, maar kan niet zover met haar meegaan als zij wel zou willen. Want eigenlijk, zo blijkt te laat, zou ze meer voelen voor hem dan voor de opera-achtige Italiaan.

Schande

Voor de lezer anno nu is de thematiek niet echt iets om zich over op te winden. Hoewel onaangepastheid iets van alle tijden is, moet je tegenwoordig vindingrijk zijn om de zogenaamd keurige goegemeente op stang te jagen. In Daisy Miller spreken dan wel roddelen zo’n beetje alle omstanders schande van de wijze waarop zij zich pleziertjes in het leven permitteert – van uitspattingen is niet eens sprake. Een drietal dames wordt opgevoerd als spreekbuis van het fatsoen: Daisy’s moeder (eerder ongerust dan boos), Winterbournes tante (een diehard) en socialite Mrs. Walker (vergeefs daadkrachtig om Daisy te redden).

Gelukkig heeft het verhaal vorm en inhoud gekregen door een bovengemiddelde schrijver. De dialogen zijn pittig, dat om te beginnen. Ook krijgt James het voor elkaar dat de lezer van meet af aan nieuwsgierig is naar de afloop, en er ook een beetje ongerust over is. Verder is het psychologisch sterk dat optreden en karakter van Daisy niet eenduidig beschreven zijn. Een menselijk portret dus. De beide aanbidders ontpoppen zich binnen hun korte bestek eveneens als echte mensen met hun oogmerken en twijfels. Knap werk.

In 1974 kwam de verfilming door Peter Bogdanovich uit, met Cybill Shepherd in de hoofdrol. Alleen al door die miscast is het boek stukken beter.

Drs. P stierf in 2015 op hoge leeftijd. Hij is vooral bekend geworden door een eigenlijk beperkt aantal heel grappige liedjes. Die zong hij met een stem die krakerig uit de bocht leek te vliegen. Zoals daar zijn de onverwoestbare ‘De commensaal’, ‘Dodenrit’, ‘Veerpont’ en ‘Zusters Karamazov’. De titels zeggen waarschijnlijk minder dan ‘Er ligt alweer een juffrouw in het trapportaal,’ ‘Troika hier, troika daar’, ‘Heen en weer, heen en weer’ en ‘Tante Constance en tante Mathilde’. Dat hij meer grappigs heeft geschreven is goed bekend, want in twee maanden rolden er van Troika hier, Troika daar vier drukken van de persen.

Ollekebolleke

In het genre van het light verse (‘plezierdicht, zeggen wij’) is Drs. P de bedenker van het ollekebolleke, door hemzelf in een ollekebolleke uitgelegd. Dat gaat in twee kwatrijntjes aldus:

Dactylus! Dactylus!
Ollekebolleke
Tweemaal vier regels
Die rijmen aan ’t slot

Kreet, thema, één woord met
Zeslettergrepigheid
Moeilijk te maken
Maar wat een genot!

Daar komt veel vernuftigheid aan te pas, om niet te zeggen ouderwetse rederijkerij, wat hijzelf ‘onvermoeibaar vakmanschap’ noemt (‘…ik doe zelfbevredigend mijn best’). Dat is niet ieders smaak, maar past wel bij het formele dat aan Drs. P hing. Liedteksten en gedichten kunnen aan de te lange kant of ietwat melig zijn uitgevallen, maar er zijn ook tal van schoten in of om en nabij de roos, dankzij diezelfde creatieve vernuftigheid. Alles is doordesemd van ironie. Voor de meer directe humor moet in ieder geval de slotregel een voltreffer zijn, niet in het minst door het effect van het rijm. Niet onbelangrijk is de charme van zijn stemgeluid, gelukkig beschikbaar op cd’s en YouTube.

Archaïsch

In interviews was Drs. P nooit op ernst te betrappen, ook niet als hij welbespraakt en hoffelijk in archaïsch ambtelijke taal uitpakte tegen de uitwassen die hij her of der waarnam. Het lijkt onmogelijk dat hij privé ook zo sprak, maar uit te sluiten is het niet. En nam hij altijd zijn toevlucht tot ironie? Veel fiducie in de mensheid had hij niet: ‘Onsterfelijke woorden, heldendaden – / En dan? De goede zaak wordt wéér verraden.’

Was Drs. P weleens oprecht geëmotioneerd? Waarschijnlijk toch wel, getuige het ronduit gevoelige prachtlied ‘Troostvogel’. Was hij wel eens geroerd door een gedicht of roman? Opgeblazen dichtregels van Willem Kloos ridiculiseert hij graag: ‘Ik ben een God in ’t diepst van mijn gedachten/ En zit in ’t binnenst van mijn ziel ten troon/ Maar verder ben ik helemaal gewoon/ Met haaruitval en spijsverteringsklachten.’

Proza

Het zal niet bij iedereen bekend zijn dat Drs. P ook het proza beoefende: ‘Reisavonturen’ en ‘Beleefsels, vertelsels en overdenksels’. Voor zijn lol en als bedenker van reclameteksten reisde hij heel wat af, beleefde hij af en toe wel wat, vertelde graag en overdacht soms het een en ander. Sommige reisverhalen zijn boeiend, andere wat toeristisch. Opmerkelijk vrijmoedig, maar allesbehalve ordinair schrijft hij over zijn bezoekjes aan dames van plezier; onvermeld blijft wat zijn echtgenote daarvan vond. Enkele vertelsels zijn flauw, oeverloos of anderszins over the top.

Maar lees hier hoe mooi Drs. P lama’s beschrijft: ‘Ze waren groepsgewijs door het veld getrokken, met de zwaarteloze sierlijkheid die aan balletdanseressen wordt toegeschreven. Hun gezichten hoorden echter niet op de planken thuis, maar in de loge. Hun blik – door een onzichtbaar lorgnet – verried misprijzen over het gebodene. Wie door een lama werd bekeken, voelt zich zweterig, ongeschoren en verre van interessant.’

In hun voorwoord geven de samenstellers van de bundel een uitstekende kenschets van Drs. P. De Greef en Maurer bevelen hem van harte aan bij met name de jongste generatie, waartoe ook zij zelf behoren. Welverdiend gaat Drs. P nog heel lang mee.

Vanuit zijn noordelijke, gesloten bastion heerste Nanne Tepper (1962-2012) als een zelfverkozen kluizenaar over dat wat hij ‘Luiletterland’ noemde. De correspondentie, die intensief bedreven werd om zijn boodschap te verspreiden, getuigt van een grote passie en een grenzeloos schrijftalent. Maar ook van zijn worsteling met de heersende literaire mores en zijn onbeheerste kritiek op alles wat hem niet aanstond.

Katalysator

De brieven, die zijn bezorgd door redacteur Nick ter Wal, beslaan de periode van 1993 tot 2001. Vóór die tijd is Nanne Tepper nog een beginneling in het literaire circuit en na 2001 publiceert hij steeds minder en marginaler. In 2012 maakt Tepper een einde aan zijn leven.

Alle zorgvuldig gecomponeerde, gekopieerde en opgeslagen brieven werden verstuurd naar mensen die voor Tepper een katalysator vormden om te blijven schrijven. Een tweetal literatuurwetenschappers uit Nijmegen, de uitgever van het piepkleine periodiek De Biels, de mentor/collega-schrijver Atte Jongstra en later de zielsverwant Geerten Meijsing. Zijn geest moest geprikkeld en zijn intellectuele vermogen op de proef gesteld worden, maar bovenal was hij gevoelig voor een soort vertrouwelijkheid die het schrijven tot een open en tegelijkertijd intieme uitwisseling maakte.

‘Ik schuw de mens, maar hem die ik leer kennen kan ik tegenwoordig veel oprechter tegemoet treden dan voorheen, daar ik mijn eigen interieur meer op orde heb en dus beter weet welke stoel ik aan moet bieden.’

Hamsterdam

Veel brieven verwijzen naar de grootste passie van Tepper: het werk van zijn literaire held Vladimir Nabokov. De nogal pathetisch vanuit ‘Ardis Hall’ – het landgoed uit Nabokovs roman Ada – verstuurde brieven zijn een lust voor de doorgewinterde Nabokov-kenner. Daarbij geven ze inzicht in Teppers bovenmatige interesse in incestueuze relaties. Onnavolgbare uiteenzettingen die worden afgewisseld met het dagelijkse leven van de schrijver, dat vooral bestaat uit het ophemelen van zijn spaarzame hoogtepunten en het neersabelen van alles wat zijn woede opwekt.

Die afkraakmethode wordt toegepast op vrijwel iedereen die de pen hanteert én uit het ‘Hamsterdamse’ komt. De hoofdstedelijke grachtengordel is Tepper een gruwel en het symbool voor alles wat de literatuur ‘zum kotzen’ maakt. Hij geeft doorlopend af op een vaste groep schrijvers als ‘Japie Zwelgerman’, ‘ABCDEFGH van der Heijden’, ‘Leon Carbon’, ‘Ronald Gifhoofd’ en ‘Harry-met-de-pijp’. Zo nu en dan sijpelt er enige waardering door in de regels, met name voor de romans van Marcel Möring en Thomas Rosenboom.

De meeste woorden worden uiteraard aan zijn eigen schrijversbestaan gewijd. Het is een continu gevecht met het schrijven an sich, naast de moeizame pogingen om iets gepubliceerd te krijgen (‘Schrijven is de kunst, publiceren blijft weerzinwekkend’). De twijfel van Tepper laat zich lezen als een doorlopende tegenstrijdigheid: verlangen naar aandacht van een publiek en tegelijkertijd afgeven op het vuige uitgeverswereldje. Op dit punt had deze bundel gerust met wat minder brieven kunnen volstaan, zodat Tepper niet slechts als drammerige zeurpiet wordt weggezet. Met zijn bijtende sarcasme en onbedoeld humoristische uitvallen vormt hij zijn veelzijdige persoonlijkheid.

Afscheidsbrief

Als het dan eindelijk zover is en in 1995 zijn roman De eeuwige jachtvelden gepubliceerd wordt, begint weer een nieuwe episode van vraagtekens en ergernissen. Eerst is er de vorm van het boek, vervolgens de inzet van de uitgever om de roman te promoten en dan nog het hele circus rondom de literaire prijzen en mogelijke vertalingen. Genoeg aanleiding voor de schrijver om vanuit het hoge noorden weer eens opgewonden met ‘Hamsterdam’ te telefoneren. Zoals hij met veel zelfspot memoreert: ‘Spreuk op de plee van Uitgeverij Contact: Tepper aan de lijn; gekanker en venijn’.

De brieven van Nanne Tepper vormen een prachtige inkijk in de wereld van een eerzuchtig maar uiterst getormenteerd talent. De zindering van verontwaardiging, bravoure en prangende onzekerheid is samengebald in een explosie van virtuositeit. Terwijl de boekenwereld ongeduldig wachtte op de doorbraak van deze ruwe diamant, werd bij Tepper de opgevoerde druk zo groot dat hij langzamerhand geen pen meer op papier kreeg. Zijn zelfverkozen einde heeft ervoor gezorgd dat hij in de literaire geschiedenis staat bijgeschreven als belofte die nooit volledig ingelast zal worden. Misschien is dat wel Teppers meest ironische afscheidsbrief, gedestilleerd uit deze prachtige bundel: veelbelovend te blijven tot in lengte van dagen.

‘Zo zit dat. Een nietig schrijver te zijn in een immense wereld vol meesters, dat is huiveringwekkend van wreedheid en schoonheid tegelijk.’