Cijfermatig bezien is de Ierse situatie redelijk te vergelijken met die van Nederland: ongeveer 1 op de 10 inwoners in Ierland is tegenwoordig van niet-Ierse afkomst. Zo rond het midden van de jaren negentig van de vorige eeuw werd de invloed van de nieuwkomers steeds sterker voelbaar. ‘Ik ging in het ene land naar bed en werd wakker in het andere’, schrijft Doyle in het voorwoord. Met de toestroom van nieuwe mensen ontstonden ook in Ierland als vanzelf de urban legends; sterke verhalen waarvan niemand de oorsprong nog kan achterhalen maar die graag voor waar worden aangenomen. Ze vormden voor Doyle een bron van inspiratie:

Een Poolse vrouw die een flat huurde en de plek, nog voor de huurbaas de huur had geïnd, in een bordeel had veranderd, zij en haar zeven zusters en haar neef, de pooier. Deze verhalen hoorde ik van taxichauffeurs. Het leek mij wel wat om er zelf ook een paar te bedenken.

In het jaar 2000 startten twee Nigeriaanse journalisten een multiculturele krant, de Metro Eireann, en toen Doyle met de makers in contact kwam, besloot hij voor de krant te gaan schrijven. Het resulteerde in de acht verhalen uit The Deportees. Bijna allemaal hebben ze gemeen dat iemand die geboren is in Ierland een immigrant ontmoet.

Jimmy Rabitte

Het levert nogal uiteenlopende verhalen op, zowel thematisch als kwalitatief. Het boek begint sterk. Het openingsverhaal over een vader die te horen krijgt dat zijn dochter een Afrikaans vriendje heeft uitgenodigd voor het eten, waardoor zijn tolerantie tot het uiterste wordt getest, zal voor de Doyle-fans een en al herkenning zijn. Diezelfde fans zullen ook blij zijn met de hernieuwde kennismaking met Jimmy Rabbitte, de hoofdpersoon uit Doyles succesvolle roman The Commitments uit 1986. In het titelverhaal The Deportees stelt hij nu een band samen uit een bijzonder internationaal gezelschap. Juist omdat het zo sterk leunt op de plot van The Commitments is het helaas niet het sterkste verhaal uit de bundel.

Elders is Doyle beter op dreef: in het hilarische verhaal ’57 procent Iers’ wordt een wetenschapper door de voor immigratie verantwoordelijke minister gevraagd om een nogal subjectieve test te ontwikkelen waarmee is vast te stellen ‘hoe Iers’ een immigrant is, om bij een te lage score een goed excuus te hebben om tot uitzetting over te gaan. ‘De Nieuwe Jongen’ beschrijft de eerste schooldag van een jongen die gevlucht is voor het geweld in zijn vaderland en nu moet leren omgaan met de pestkoppen in zijn klas.

Optimisme

Maar hoe fris Doyle ook schrijft in The Deportees, toch lijkt het alsof hij zijn ei in het korte verhaal niet echt kwijt kan. Voor de vertrouwdheid met de hoofdpersonen, die Doyle in zijn romans zo goed weet te kweken, ontbreekt in de korte verhalen de ruimte. Zeker aan het einde van het boek doen de verhalen wat gehaast aan, alsof de schrijver eigenlijk nog niet klaar was, maar omwille van het halen van een deadline snel naar een einde toe heeft geschreven.

Toch is deze bundel de moeite van het lezen waard, al was het maar om het sterk aanwezige positivisme. In alle verhalen – op een onvervalst horrorverhaal over een Oost-Europese au pair na – klinkt optimisme over het nieuwe Ierland door, ook als de verhalen gaan over uitbuiting en racisme. Doyle heeft acht situatieschetsen gemaakt waarin de werkelijkheid van immigratie op geestige wijze van twee kanten worden belicht. Juist in die combinatie van harde werkelijkheid en koppig optimisme is Roddy Doyle op zijn best. Alles komt goed, ook al is het misschien niet nog vandaag.

In de multiculturele wijk Belleville runt de bejaarde ex-prostituee Madame Rosa een illegaal tehuis voor de kinderen van hoeren uit de buurt. Madame Rosa begint zich steeds meer te hechten aan Momo, een van haar protegés die zijn ouders nog nooit heeft gezien. Momo beschrijft zijn relatie met Madame Rosa en de zelfkant van Parijs met veel detail. Door middel van dit perspectief geeft Gary zijn visie op de Franse samenleving. Daarnaast is Een heel leven voor je erg goed geschreven. De vroegrijpe stem van Momo is overtuigend en slaagt erin om de lezer mee te laten leven met de personages.

Prix Goncourt

~

In de loop van Een heel leven voor je takelt de oude Madame Rosa langzaam helemaal af. Rosa is getraumatiseerd door haar verblijf in Auschwitz, maar ze probeert haar angst te bezweren met stapels valse persoonsbewijzen, het portret van Adolf Hitler, en een schuilplaats in de kelder. De buurtbewoners – de straat wordt hoofdzakelijk bewoond door Afrikanen, Arabieren en Joden – staan de vrouw zoveel mogelijk bij in het opvoeden van de kinderen. Verteller Momo krijgt steeds meer verantwoordelijkheden voor het huishouden aan de Rue Bisson. Momo en Madame Rosa doen er alles aan om bij elkaar te blijven; zelfs als de vrouw erg ziek is weigert ze naar het ziekenhuis te gaan.

Victor Hugo

In Een heel leven voor je verwijst Gary veelvuldig naar de Franse klassieker Les Misérables van Victor Hugo. Zo heeft de oude vriend van Momo, Monsieur Hamil, vaak een boek van Victor Hugo bij zich en noemt hij Momo aan het einde van de roman zelfs Victor. Ook het thema van de twee boeken komt overeen: morele superioriteit manifesteert zich onafhankelijk van sociale klasse of leeftijd.

Net als Les Misérables zoomt Een heel leven voor je in op mensen uit de lagere sociale klasse om iets duidelijk te maken over de maatschappelijke thema’s van de tijd. In het boek snijdt Gary enkele belangrijke onderwerpen aan, zoals de multiculturele maatschappij in de Parijse wijken, de rigiditeit van de Vierde Republiek en de klassenverschillen in Frankrijk. Hij schildert de saamhorigheid en loyaliteit in de Parijse wijk Belleville af als een ideaalbeeld voor Frankrijk: een blauwdruk voor een betere samenleving. Gary is er goed in geslaagd om zijn ideeën over de Franse samenleving te combineren met een meeslepend verhaal.

Overeem heeft oog voor sfeer en detail. De manier waarop met name natuur en landschap wordt beschreven doet denken aan het werk van Nescio. Dezelfde licht melancholische stemming, op het randje van gewilde sentimentaliteit. De manier waarop de held aankijkt tegen mensen die gaan studeren, werken en kostuums dragen, herinnert aan diens verhaal De uitvreter.

Ik herinner me nog de huizen die voorbijgleden. Met die mensen en die meubels en die shitty lives. En toen we uitstapten zei ik tegen Kaat dat overdag de vogels in de lucht vlogen, en ’s nachts de vleermuizen, dat niemand daar oog voor had. We speurden de donkere hemel af en zagen er ten slotte een paar. Kaat slaakte een kreet, pakte me vast en zei dat wíj op de wereld waren om op zulke kleine dingen te letten. En dat ik ervoor moest zorgen dat dat zo bleef. Dat zei ze, echt waar. En thuis naaiden we de sterren van de hemel.

Maar er is beslist geen sprake van imitatie, Misfit is origineel en eigen. Centraal staat de schitterend getekende verhouding tussen twee broers; de oudere die intelligent is en de jongere die niet kan leren en vreemd is. De (naamloze) achttienjarige held woont sinds kort in de stad. Niet om te studeren, zoals in de lijn der verwachtingen lag, maar om zijn huisbaas te helpen bij het bij het leggen van houten vloeren. Hij heeft een relatie met Kaat, een twintigjarige, raadselachtige schone. Hij heeft haar in de tram ontmoet, is haar vervolgens kwijtgeraakt, maar na een verbeten zoektocht van weken weer gevonden. Ze willen iets van elkaar, maar tegelijkertijd houden ze veel achter over zichzelf.

In delen wordt uiteengezet wat er is gebeurd in de tijd die voorafging aan de verhuizing naar de stad. Over de ouders van de held en zijn leven op het platteland; met een vader die veearts is en een stadse moeder die op het platteland niet op haar plaats is. Over hoe goed het in het begin was en alles veranderde toen Krijn, het broertje werd geboren. De vader trok zich mokkend terug, de moeder werd nog ongelukkiger dan ze al was. De idyllische jaren waren voorgoed voorbij.

Misbaksel

En de schuld daarvoor wordt bij Krijn gelegd, die door zijn vader ‘het misbaksel’ wordt genoemd. Hij blijft te klein voor zijn leeftijd, kan niet meekomen op school en is anders dan gewone kinderen. Hij ligt liever in het gras naar de wolken te turen dan zijn huiswerk te maken. Zijn grote broer neemt het voor hem op, beschermt hem tegen de pestkoppen op school en helpt hem met zijn huiswerk. Hij probeert hem af en toe duidelijk te maken dat het gezin niet altijd zo ongelukkig was, maar Krijn kan dat niet geloven. Dan wordt ook duidelijk waarom de held al de tijd dat hij in de stad woont, geen contact meer heeft gehad met zijn ouders en zijn broertje.

De raadsels die op het eind van het boek worden opgelost, vallen als stukjes overtuigend op hun plaats. Maar het grote raadsel rondom het broertje dat zo anders is blijft bestaan. Misfit is werkelijk schitterend. Het is een boek waar je in ondergedompeld wordt. In zijn eenvoud is het tegelijkertijd hartverscheurend en ontzettend mooi; glashelder en raadselachtig. Vincent Overeem is een begenadigd schrijver.