Tsunami

De voorbeelden die Klein noemt zijn legio. De tsunami van december 2004 werd door de regering van Sri Lanka gebruikt om eindelijk de vissersdorpen aan de kust te kunnen ontruimen en de grond te verkopen aan projectontwikkelaars uit de toeristische industrie. De instabiliteit in Rusland en Polen na de val van het communisme stelde nieuwe regeringen in staat om de economie te hervormen tot een radicale variant van het kapitalisme. En, natuurlijk, de aanslagen van 11 september 2001 gaven de regering-Bush een vrijbrief om Irak om te toveren tot een paradijs voor het Amerikaanse bedrijfsleven.

Klein vergelijkt deze praktijken met de shocktherapie die in de jaren vijftig bij wijze van psychiatrisch experiment op patiënten werd toegepast. Wetenschappers als de Amerikaanse psychiater Ewen Cameron probeerden electroshock op hun patiënten uit om ze eerst volledig af te breken, om als het ware een “schone lei” te creeëren, en ze daarna steen voor steen weer op te bouwen. Het probleem bleek echter dat Cameron er weliswaar uitstekend in slaagde zijn patiënten af te breken, maar dat er van wederopbouw weinig terecht kwam. De shocktherapie was vooral veel shock en weinig therapie.

Schone lei

Ook de economen van het rampenkapitalisme zijn op zoek naar deze ‘schone lei’, waarop ze onbelemmerd verder kunnen bouwen aan hun neoliberale visioenen. Geen beter middel daartoe dan de shocktoestand, want alleen in tijden van ellende en verwarring zijn bevolkingen bereid “hun bittere marktmedicijn te slikken”. Als aartsvader van deze gedachte voert Klein de beroemde econoom Milton Friedman aan, een van de meest invloedrijke voorvechters van het neoliberalisme van de twinigste eeuw.

De morele erfenis van Friedman laat zich het best omschrijven door de Latijns-Amerikaanse schrijver Eduardo Galeano: “De theorieën van Milton Friedman hebben hem de Nobelprijs bezorgd; ze hebben Chili generaal Pinochet bezorgd.” Friedmans radicale ideeën vonden in de jaren zeventig een gewillig oor bij autoritaire regimes in Latijns-Amerika, die er niet voor terugdeinsden om zware middelen in te zetten om hun ideeën te verwerkelijken. Met martelingen, liquidaties en aanslagen werden alle obstakels op het pad van het neoliberalisme uit de weg geruimd.

Achtbaanrit

Kleins De shockdoctrine leest als een achtbaanrit langs de misstanden van het onbeteugelde kapitalisme. In duizelingwekkende vaart voert ze de lezer langs orkaan Katrina, Abu Ghraib, het bloedbad op het Plein van de Hemelse Vrede, staatsgrepen in Chili en Argentinië, het einde van de apartheid in Zuid-Afrika en de economische triomfen van Halliburton en de Carlyle Group in Irak.

Af en toe vliegt het achtbaankarretje van Klein uit de bocht. Zo schrijft Klein dat de Amerikaanse regering er na de Tweede Wereldoorlog voor ‘koos’ om Duitsland in tweeën te verdelen, omdat “zo veel Duitsers zich tot het socialisme aangetrokken voelden”. In werkelijkheid viel er voor de Amerikanen niet zo veel te kiezen. Niet de politieke voorkeur van de verslagen Duitsers, maar het feit dat Stalins Rode Leger tijdens de oorlog diep tot in Duitsland was binnengedrongen én de Westerse vrees voor Sovjet-Russisch expansionisme dwongen de Amerikanen om eieren voor hun geld te kiezen. Ook de aantrekkingskracht van het socialisme op de Duitsers moet niet overdreven worden. Het merendeel van de (Oost-) Duitsers werd aangetrokken door het socialisme zoals een marionet aangetrokken wordt door de poppenspeler. Van een keuze was weinig sprake, het was slikken of stikken.

Linksbuiten

Soms ook doet Kleins betoogtrant denken aan de acties van een linksbuiten op het voetbalveld – de tegenstander is allang gepasseerd, maar toch wil Klein er per se nog een paar mooie, maar overbodige passeerbewegingen uitgooien. Klein maakt haar punten niet één keer, maar tien keer, waardoor ze meer pagina’s nodig heeft dan eigenlijk nodig is. En zo nu en dan struikelt ze daarbij alsnog over haar eigen benen.

Toch ben je als lezer bereid om Klein deze missers te vergeven. Want Klein mikt hoog, erg hoog en verdient alleen daarom al onze bewondering. Er zijn genoeg boeken die ons het verleden doen begrijpen, maar slechts weinig boeken verklaren de tijd waarin we zelf leven. Historici zijn over het algemeen langzame artsen: tegen de tijd dat ze een diagnose stellen is de patiënt allang begraven. Zo niet bij Klein. Dat we na het lezen van De shockdoctrine onze eigen tijd een beetje beter begrijpen, is een grote prestatie.

Het consumentenkapitalisme maakt van kinderen onbaatzuchtige monsters en van volwassenen drammende kinderen. Het sloopt het kapitalisme zoals het volgens Barber hoort te zijn, namelijk doorspekt met protestants ethos. Benjamin Barber, ex-adviseur van Bill Clinton en bekend van de bestseller Jihad vs McWorld, laat in zijn nieuwste boek De infantiele consument geen spaan heel van het huidige consumentenkapitalisme. “Onenightstands zijn immoreel, net zoals computerspelletjes,” aldus Barber, die na het lezen van het boek meer weg heeft van een conservatieve boer Koekoek die met een streng christelijk vingertje wijst naar de ondeugden van het leven, dan van de liberale ex-adviseur van de voormalige democratische president Bill Clinton.

In zijn nieuwe boek De infantiele consument omschrijft Barber, hoogleraar politicologie aan de universiteit van Maryland, hoe het huidige kapitalisme zichzelf ten gronde richt door meer nutteloze goederen en diensten te produceren dan voor een mens goed kunnen zijn. Als uitgangspunt hiervoor neemt Barber de protestantse arbeidsmoraal, die aan het kapitalisme van de Verenigde Staten ten grondslag ligt. Naarmate het boek vordert, trekt de schrijver eigen conclusies uit verschillende constateringen. Zo zou de opkomst van animatiefilms als Shrek en van filmmakers als George Lucas en Steven Spielberg aan volwassenen een vorm van kinderlijkheid opdringen. Barber begrijpt heel goed dat consumenten vrij zijn om eigen keuzes te maken, maar veroordeelt desondanks de keuze wanneer deze zonder maat en reden gemaakt wordt. In dit boek is het Barber die de regels opstelt en de mate en de redenen bepaalt. Computerspelletjes zijn dan ook uit den boze, net zoals communitywebsites (Orkut) en iPods – overbodige producten die volgens Barber geen enkel maatschappelijk doel dienen.

De activistische burger

Bekende Amerikaanse merken zouden zich in alle Europese gelederen genesteld hebben om vervolgens hun producten door de strot van de consument te rammen. Een nadeel van globalisatie, zegt Barber, die zich hiermee mengt in de discussie over vervlakking en massacultuur, waar ook de Canadese journaliste Naomi Klein over schrijft in No Logo. Maar daar waar Klein scherp uithaalt naar de bedrijven zelf, sabelt Barber de consument neer omdat deze zich laat leiden door diezelfde bedrijven. De observaties in het boek van Barber zijn niet nieuw. Het consumentengedrag is inderdaad doorgeschoten en bedrijven schuwen geen enkel middel om zoveel mogelijk zinnige en onzinnige producten te slijten aan iedereen die maar in staat is een product te kopen.

Als alternatief biedt Barber de lezer het kritische consumentisme en het bedrijfsburgerschap, waarbij hij de activistische consument een warm hart toedraagt. Het boycotten van producten en merken werpt volgens Barber zijn vruchten af. Hij haalt hiervoor voorbeelden aan, zoals het geval van de Deense producten die door moslims werden geboycot nadat een Deens dagblad spotprenten van de profeet Mohammed had geplaatst. Consumenten die een politiek punt wensen te maken moeten hun hand op de knip houden. Niet alleen zal dit volgens Barber het buitensporige van consumentisme tegengaan, het zal ook de democratie hervormen. Burgers moeten zich als consument uitspreken, “Produceer wat wij willen, anders kopen we het niet!”

Permanente onvolwassenheid

Ook de overheid komt in het boek niet ongeschonden uit de strijd. Deze zou immers gebruik maken van dezelfde marketinginstrumenten als de grote bedrijven. Door zoveel mogelijke publieke goederen te privatiseren, verzaakt de overheid zijn taak: het waarborgen van de democratie. Verschillende (politieke) keuzes in het leven van de consument worden vandaag de dag bepaald door bedrijven met de meeste overtuigingskracht. De prijs die de consument vervolgens betaalt is een vorm van permanente onvolwassenheid, waarbij bijvoorbeeld het stemmen op een presidentskandidaat niet meer weloverwogen is, maar wordt bepaald door de meest overtuigende acteur, de kandidaat met de grootste campagnekas of degene met de meeste steun van bekende Amerikanen.

Barber maakt in zijn eerste hoofdstuk zijn punt duidelijk: Het consumentenkapitalisme is een feit en de gevolgen kunnen ernstig zijn. Maar het is vooralsnog niet aan Barber om te bepalen wat consumenten wel of niet mogen kopen en wat een goede of slechte aankoop is. Ook begeeft de schrijver zich op het terrein van de sociologie door bepaald gedrag te typeren als ‘infantiel’. Om zijn beweringen en conclusies met betrekking tot het consumentenkapitalisme te staven, haalt Barber verschillende sociologen en filosofen aan, waaronder Max Weber, die tot vervelends toe de revue passeert. Benjamin Barber slaat met dit boek de spijker op zijn kop. Het consumentengedrag heeft buitensporige vormen aangenomen en tal van aankopen zijn onnodig, waaronder dit boek van Benjamin Barber. De infantiele consument komt uiteindelijk neer op een commerciële kopie van Max Webers boek De protestantse ethiek en de geest van het kapitalisme.