De schrijver en docent Franse letterkunde aan de Universiteit van Amsterdam erkent in een interview in de NRC dat hij zelf ‘dat vreemde jongetje’ is, ook al schrijft hij in het motto: ‘Dit is een product van de verbeelding.’ De Marokkaanse Laroui stapte net als Mehdi een compleet nieuwe wereld in toen hij het Franse lyceum binnentrad.

Twee dingen hielpen Laroui door deze spannende periode heen: lezen en vooral zo veel mogelijk leren op het gebied van taal en getallen. Dit heeft hem geen windeieren gelegd. Laroui specialiseerde zich in econometrie en werkte later als onderzoeker in Cambridge en York. In 1995 verwierf hij de Nederlandse nationaliteit. In 2002 ontving Laroui de E. du Perronprijs voor zijn gehele oeuvre en hij stond meerdere malen op de shortlist van de Prix Goncourt.

Cultuurverschillen

In Nederland is Laroui als schrijver bekend geworden met de roman Kijk uit voor parachutisten uit 1999. In andere werken als De dag dat Malika niet trouwde en Poldermarokkanen worden dezelfde thema’s aangehaald als in De kleine bedrieger: cultuurverschillen, vooroordelen en clichés over de wereld van de islam. Hoe blijf je trouw aan jezelf als de omgeving je continu veroordeelt over jouw afkomst? Pas je je uiteindelijk aan, zodat je beter past in de cultuur waarin je leeft? Of ben je dan een leugenaar, omdat je jezelf verloochent?

Het zijn grote issues, maar nergens is Larouis nieuwste roman beladen. Dat komt door de opgewekte schrijfstijl en het sarcasme dat vooral tot uiting komt in de foute opmerkingen van Mehdis docenten en begeleiders. Zij gedragen zich zo kortzichtig dat zij niet serieus kunnen worden genomen. Zo wordt Mehdi Fatima genoemd en wordt hem de hoofdrol geweigerd bij een toneelstuk, omdat hij niet blond is, zoals de Fransen: ‘Alle engeltjes zijn blond, dat weet iedereen. Dat zie je op alle schilderijen uit de Renaissance.’ Mehdi’s cultuur wordt als primitief gezien.

Tegelijkertijd wordt de zo opgehemelde Franse cultuur ook niet gespaard. De docenten en begeleiders stellen hun eigen Franse cultuur zo ver boven de Marokkaanse cultuur dat zij daardoor zelf juist primitief overkomen. Zo kunnen zij maar niet bevatten dat Mehdi zware Franse literatuur leest als hobby en kan citeren uit deze werken.

Je weg vinden

Laroui, die zelf heeft geweigerd antwoord te geven op de vraag of hij moslim is, is van mening dat je jezelf niet moeten willen definiëren door middel van afkomst of geloofsovertuiging. Het gaat erom dat je verder kijkt dan dat en je naar binnen keert:

In Europa bestaat het begrip individu dankzij de Verlichting, maar in Afrika definieer je jezelf als lid van een familie, een stam, een volk of een commune. In je denken en je handelen volg je het algemene gevoel.(…) Als je beseft dat je in de eerste plaats een individu bent, met je eigen kwaliteiten en eigenschappen, dan neem je afstand van het intolerante, het irrationele. De allochtone jongeren in Nederland of Frankrijk die zich afvragen of ze nu Turk, Marokkaan, Nederlander of Fransman zijn, moeten zich realiseren dat ze het antwoord in zichzelf dienen te zoeken. (Uit: Franstalige literatuur van nu. Een vreemd soort geluk. Margot Dijkgraaf, uitgeverij De Geus, 2003)

Dit inzicht heeft Laroui Mehdi nog niet gegeven. De jongen staat pas aan het begin van zijn bewustwordingsproces, maar hij komt er uiteindelijk wel. Als jongeman zonder familie ineens worden ondergedompeld in een vreemde cultuur, dat kan niet anders dan verwarrend en lastig zijn. De kleine bedrieger is een aandoenlijke situatieschets zonder harde vooroordelen. Verfrissend, in een tijd waarin dergelijke thema’s vaak zwaar beladen worden gebracht.

Jan Siebelink beschreef het in Knielen op een bed violen, Koolschijn ­­­is het slachtoffer in zijn eigen memoires: een leven onder het juk van de radicale dominee Paauwe (hier Raave genoemd) die in het begin van de vorige eeuw zijn eigen geloofsrichting verkondigt en als prediker zelfs profetische gaven krijgt toegedicht. De familie Koolschijn, volgelingen van het eerste uur, leeft op bevel van vader Jan in afwijzing van elk wereldlijk verkeer. Een eeuwig leven na de dood is het enige streven dat dit aardse bestaan zou moeten vullen. Alles staat in het teken van de volledige nietigheid van de mens: ‘een christen is een mens die niet kan, die niet wil, die niet weet, die niet heeft, die niet deugt’.

Vluchten
In zo’n rigide harnas is de zwakke plek nooit ver te zoeken. Vader heeft regelmatig contact met vrouwen buiten de deur en weet zelfs dát onder te brengen in zijn godsdienstige nederigheid; hij verklaart deze vrijages als het zichtbare bewijs van zijn menselijk falen. Nog verder weg van het uitverkoren zijn, nog meer lijden. Gelaten zegt de schrijver hierover: ‘Als kind begrijp je nog niet dat je ouders alleen maar wat langer levende kinderen zijn, je vindt alles normaal’.

Ondanks de strijd die geleverd wordt tegen het religieuze gezag van zijn ouders is het verbazingwekkend dat Koolschijn nergens de kont tegen de krib gooit. Hij sputtert wat tegen en verzet zich in het geheim, wetende dat hij als student afhankelijk is van hun wekelijkse toelage. Vluchten in volwassenheid is het enige wat hem rest. Nog tijdens zijn studie trouwt hij de eerste de beste vrouw en raakt verzeild in een ellendig huwelijk met een onberekenbare echtgenote. Alsof hij het opzoekt: opnieuw gebonden in de grillen van iemand die je wordt geacht lief te hebben. Er komen zelfs twee kinderen.

Grieks eiland
De volgende vlucht is naar een Grieks eiland waar Koolschijn een jaar in eenzaamheid verblijft. Hij werkt er aan zijn Plato-vertalingen en leidt een teruggetrokken bestaan. Totdat de onrust hem overvalt en hij huiswaarts trekt om zich weer lijdzaam mee te laten voeren in de bizarre relatie met zijn vrouw. Hij weet zich met moeite te handhaven in het geven van bijlessen, een docentschap klassieke talen en uiteindelijk zelfs een tijdelijk rectoraat aan een gymnasium. De motivatie wordt gehaald uit alweer een vlucht: hij begeeft zich fanatiek en ambitieus in de sport. Wielrennen, hardlopen en marathonschaatsen vormen een prima afleiding om de dagelijkse worstelingen het hoofd te bieden.

Mildheid
Als de jaren verstrijken komt Koolschijn in rustiger vaarwater. Hij trekt de stoute schoenen aan en confronteert zijn ouders met die alles verscheurende kinderjaren maar daarvoor is het inmiddels te laat. Zijn hoogbejaarde vader komt niet verder dan ‘we hadden het beste met jullie voor’. Bovenal is Koolschijn zelf ouder geworden, de verontwaardiging is dan al overgegaan in een berustende mildheid.

Misschien is dat de reden waarom we hem trouw zijn gebleven, het besef dat hij zijn eigen slachtoffer was, dat het hém ook allemaal maar overkwam.

­­Gerard Koolschijn is een begenadigd schrijver en zijn stilistische kwaliteiten verraden een grote ervaring als vertaler. Geen sterveling weet mist echter een stevige structuur; de doelloze uitweidingen maken dat wat spraakmakend begint, verwatert in een nogal kabbelend einde. Het tussenvoegen van een verslag van de Griekse held Xenofon – die ooit een barre veldtocht ondernam die Koolschijn klaarblijkelijk vergelijkt met zijn eigen levensloop – helpt daar verder niets aan.

Wel duidelijk is dat dit boek geschreven móest worden, een persoonlijke ontboezeming als zelfrechtvaardiging. De beklagenswaardige jeugd van de schrijver, de weerslag van zijn getormenteerde leven, dit alles doet de lezer slechts verzuchten: nog een beetje geluk voor Gerard Koolschijn alstublieft.