De Pakistaans-Amerikaanse familie van Hayat ontfermt zich over Mina die uit Pakistan is gevlucht voor een boosaardige schoonfamilie na een gearrangeerd huwelijk. Ze is een knappe verschijning en Hayat koestert zich in haar omgeving. Iedere avond lezen ze samen uit de Koran en stimuleert Mina hem de soera’s uit het hoofd te leren, zodat hij uiteindelijk zelfs een hafiz zou kunnen worden; iemand die de Koran uit het hoofd kent.

Stereotypen
Filmmaker en auteur Ayad Akhtar schrijft over de Pakistaanse moslimgemeenschap in de jaren tachtig in Milwaukee waaruit hij zelf voortkomt. Hij zet deze compacte geschiedenis helder neer, als een film waarin de personages qua karakter zeer uiteenlopen maar helaas nergens echt worden uitgediept. Zo wordt De hemelverdiener een toegankelijk podium voor de clichématige verschijningen waarin de moslim zich kan openbaren. Mina is de bestuderende gelovige, Hayats moeder houdt alleen van de romantiek en zijn vader is een afvallige ontkenner. Mina’s eerste man is een Pakistaanse traditionalist, haar toekomstige man is een dogmatische vrouwenmishandelaar en de plaatselijke imam een fundamentalistische ophitser. Op de vierkante centimeter worden alle stereotype uithoeken van de islam getoond.

Een jonge puber op deze wijze met het geloof kennis te laten maken is vragen om moeilijkheden. De schoonheid van de Koranteksten – uitgesproken door de mooie lippen van zijn aanbeden tante – en de overtuiging van de waarheid, alles gaat erin als gesneden koek. In de plaatselijke moskee hoort hij de imam fulmineren tegen de Joden die niet alleen de islamitische profeet Jezus hebben vermoord maar ook de uitvinders van de woekerrente zijn. Dat de Joden het rechte pad van Allah niet willen bewandelen zal ze voorgoed doen branden in de hel.

Het is dit rabiate antisemitisme dat door Hayat wordt aangegrepen om het voorgenomen huwelijk van zijn tante Mina met de Joodse Nathan op ruwe wijze te verhinderen. In zijn kinderlijke verliefdheid zet hij alle religieuze wapens in om deze verbintenis te voorkomen. Dan onderwerpt de ingestorte Mina zich alsnog aan de wetten van de islam en aan een bijpassende fundamentalistische echtgenoot. Ze wordt stelselmatig mishandeld maar schikt zich in haar lot.

Diepzinnige nonsens
Alsof de schrijver het verhaal iets te oppervlakkig vindt, plaatst hij ter compensatie  – en ter contemplatie –  lange Koranbespiegelingen tussen de diverse verwikkelingen van Hayat. Een onnozele manier om betekenis te accentueren en daarmee een diepere laag te veinzen. Ook lijkt hij de taal af en toe een oppepper te willen geven en verschijnen er plotseling zinnen doorspekt met tenenkrommend drama.

En het was niet alleen de schoonheid die me in deze verhoogde bewustzijnstoestand ontroerde. Zelfs de met smeer omkorste as van de gele schoolbus die ’s ochtends voor onze oprit stopte fascineerde me; het differentieel – en het grote piepende wiel dat eromheen draaide – schenen de ondoorgrondelijke weg te wijzen naar een rijke, vreemde, heilige macht.

Dat de jonge Hayat deze diepzinnige nonsens uit zijn eigen geest laat ontspruiten, komt zeer onwaarschijnlijk over. Hier spreekt duidelijk het volwassen brein van de auteur door de mond van een zoekende puber die vasthoudt aan alles wat de Koran hem leert en aan wat zijn omgeving hem in alle vrijheid aan invloeden voorschotelt.  

Ayad Akhtar is met De hemelverdiener – en met de omhoogschietende oplagecijfers – flink op weg een tweede Khaled Hosseini te worden. Diens De vliegeraar bezit dezelfde religieus-sentimentele islamkitsch en laat zich eveneens lezen als een kant en klaar uitgeschreven filmscenario. De rechten zijn al lang en breed aan de man gebracht, dus is succes gegarandeerd. Zeker nu ook Oprah De hemelverdiener stevig aan de boezem heeft gedrukt.

Bericht uit Berlijn schijnt op het eerste gezicht te voldoen aan de conventies van een hele berg literaire genres. Allereerst speelt het zich af op zoveel plaatsen in Europa, dat het een reisverhaal lijkt te zijn. Diplomaat Oscar Verschuur woont en werkt in Bern, zijn vrouw Kate werkt in een Londens ziekenhuis en hun dochter Emma woont in Berlijn met haar man, die daar werkzaam is op het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken. Deze steden komen alledrie uitgebreid aan bod, en bovendien reist Oscar het hele continent over: onder meer naar Genève, Fribourg en Lissabon.

Het boek heeft ook veel karaktertrekken van de thriller. Oscar krijgt een geheim te horen dat hem voor een enorm dilemma plaatst. Als hij het doorvertelt worden mogelijk vele mensenlevens gered, maar zet hij dat van zijn dochter op het spel. Het hele boek draait om de manier waarop Oscar met deze tweestrijd omgaat, waardoor het ook een duidelijk psychologisch aspect in zich draagt. Daarnaast worden in de loop van de roman de ingewikkelde familiebanden tussen Oscar, Kate en Emma duidelijk – kenmerken van een familieverhaal. Die banden worden verder in gevaar gebracht door een affaire van Oscar. Juist, een liefdesverhaal. 

Operatie Barbarossa
Het genre waaraan Bericht uit Berlijn het meest doet denken is de historische roman. Het verhaal speelt zich af in 1941. Oscar is door Buitenlandse Zaken als ‘diplomaat met een bijzondere opdracht’ toegevoegd aan het Nederlands gezantschap in Zwitserland. In deze functie legt hij zo onopvallend mogelijk contact met mensen die tegen het naziregime gekant zijn. Op een dag ontmoet hij zijn dochter in Genève, waar zij hem vertelt over operatie Barbarossa, de aanstaande inval van de Duitsers in Rusland. Oscar wil deze informatie graag doorspelen aan de geallieerden om zo levens in Rusland te kunnen redden, maar tegelijkertijd weet hij dat hij daarmee het leven van zijn dochter op het spel zet; omdat haar man op het Duitse ministerie van Buitenlandse Zaken werkt, zullen de nazi’s haar snel als bron kunnen herleiden.

De Kat deed nauwkeurig onderzoek naar de feiten, plaatsen en personen die in zijn boek voorkomen. Zo werkt Emma’s man in het boek voor Adam von Trott, die werkelijk heeft bestaan en een belangrijk verzetstrijder was. En in Londen gaat Oscar naar zijn contactpersoon Desmond Morton, die daar tijdens de oorlog inderdaad werkzaam was als de rechterhand van Winston Churchill. 

Ingenieus maar ongekunsteld
Het lijkt pretentieus om een boek te schrijven dat de indruk wekt zowel een familie- en liefdesverhaal als een historische en psychologische roman te zijn. Het is De Kat echter gelukt van Bericht uit Berlijn meer te maken dan de som der delen, doordat hij de belevingswerelden van Oscar, Kate en Emma centraal heeft gezet. Gebeurtenissen en namen worden alleen maar genoemd als ze volledig in dienst staan van het verhaal; nergens in het boek probeert hij krampachtig zijn kennis te etaleren.

Wat er vooral voor heeft gezorgd dat het boek ingetogen is gebleven, is de prachtige sobere stijl van De Kat. Zijn taalgebruik is ingenieus maar ongekunsteld. Zo worden Kates herinneringen aan een oude geliefde als volgt beschreven:

De jaren met Roy, ze waren weg en ieder moment op te roepen, gefilterd, schoon gewassen, vederlicht en van een extreme, onaantastbare tederheid. Wat moest je ermee, welke flinterdunne voeten konden lopen over dat eerste laagje van hun ooit ontworpen geluk.  

Ondanks dat Bericht uit Berlijn veel ingrediënten bevat, is het eindresultaat een ingetogen, perfect in balans gebrachte roman waarin de onopgesmukte stijl van De Kat alle ruimte heeft gekregen om te floreren.