Dit standaardwerk van Mendoza, dat recentelijk is heruitgegeven door Meulenhoff, handelt over Onorfe Bouvila, een eenvoudige plattelandsjongen die op zijn veertiende naar Barcelona trekt om zijn geluk te beproeven. Hier vindt hij aansluiting bij een anarchistische gemeenschap, waarvoor hij pamfletten gaat uitdelen op het terrein waar de wereldtentoonstelling van 1888 wordt gebouwd. Al gauw heeft hij door dat hij meer geld verdient door haargroeimiddelen te verkopen aan de bouwvakkers. Het zijn de eerste stappen naar het imperium dat hij over de jaren heen opbouwt.

Machtige eenling
Rond de eeuwwisseling wemelt het van de werklozen in Barcelona. Om rijk te worden moet Onorfe het hebben van zijn inventiviteit. Op iedere trend speelt hij in en doet er op legale dan wel illegale wijze zijn voordeel mee. Zo verkoopt hij stukken grond in wijken die zogenaamd ‘up and coming‘ zijn en gaat hij, wanneer de Eerste Wereldoorlog uitbreekt, de wapenhandel in. Geld en roem zijn Onorfe’s belangrijkste motieven. Eenieder die hem tegenwerkt wordt op discrete wijze uit de weg geruimd.

Het moge duidelijk zijn dat Onorfe met deze egoïstische houding uitgroeit tot een uiterst onsympathieke man. Als een soort negentiende–eeuwse Scarface verwaarloost hij zijn vrouw, laat zijn ouders een dure hypotheek betalen en vergeet soms zelfs dat hij een broer heeft. Toch wordt hij ook tot ver buiten Barcelona geroemd. Deels uit vrees, maar ook deels vanuit de overtuiging dat hij Barcelona tot bloei heeft gebracht. Wanneer Onorfe sterft, is Barcelona immers uitgegroeid tot een echte wereldstad.

Tussen feit en fictie
In meerdere opzichten is Mendoza een zeer getalenteerde verteller, maar hij is het meest in zijn element in de historische passages. Hierin vertelt hij over de geschiedenis van Spanje in het algemeen, en over Barcelona in het bijzonder. Mendoza heeft plezier in het overdragen van kennis en niet zelden komt hij met statistieken over bevolkingsaantallen en andere demografische gegevens op de proppen. Hiermee illustreert hij de enorme expansiedrift van Barcelona aan het eind van de negentiende en het begin van de twintigste eeuw.

Hoewel Mendoza het verschil tussen feit en fictie niet al te nauw neemt (wie de geschiedenisboeken erop naslaat stuit op een hoop verschillen met wat Mendoza als ‘vaststaande feiten’ beschrijft), is het een waar genoegen om meegevoerd te worden in zijn enthousiasme. Deze vrijheid is geoorloofd, Mendoza schrijft immers fictie. De stad der wonderen is een moderne klassieker die iedereen zou moeten lezen. Wees overigens wel gewaarschuwd: de vele uitvoerige, rake beschrijvingen maken dat je direct op het vliegtuig naar Barcelona wilt stappen.

‘Ik jaag achter een beeld aan, verder niets.’ Wanneer een roman begint met een citaat van de negentiende-eeuwse romanticus en zelfmoordenaar Gérard de Nerval, verwacht je vervolgens geen straattaal, fetishfeesten en een exhibitionistisch meisje dat schreeuwt om aandacht. Toch weet debutant Patrick Bassant deze elementen met elkaar te vermengen tot een verontrustend en bijtend verhaal over kunst, beeldcultuur en eenzaamheid. Bassant werpt wezenlijke vragen op, maar verpakt deze in een snel jasje vol humor en prikkelend sarcasme.

Gezien willen worden
Als weeskind van nihilistische punkouders die zich meer druk maken om hun Fuck the Future-shirts dan om hun dochtertje, leert Joy al vroeg dat het leven draait om imago en beeldvorming. Sleutelscène is dan ook haar figurantenrol in een videoclip, waarin ze als vijfjarige afwisselend een verdrietig, vrolijk of verleidelijk gezicht trekt terwijl ze over het strand huppelt.

Als haar ouders later omkomen bij een ongeluk in Moldavië (‘Dat je al je vrije tijd besteedde aan het draaien van zwartgallige platen en het bedenken van strategieën om je tegen de wereld af te zetten, wilde nog niet zeggen dat je soms niet flink aan vakantie toe kon zijn’), heeft ze geen idee wat ze moet voelen en welk gezicht daarbij hoort. Wel nestelt het verlangen ‘gezien te worden’ zich in haar vast. Er moet naar haar gekeken worden en daar zorgt ze dan ook voor, als ze wegloopt bij haar gangbangende grootouders en in Brussel als stripteasedanseres en levend standbeeld aan de slag gaat.

Oppervlakte voorbij
Als moederskindje dat de werkelijkheid het liefst ‘in mallen giet’ en bijna flauwvalt van vervoering bij het zien van het geconstrueerde stratenplan van New York, kan de beeldhouwer niet verder van de losbandige Joy verwijderd zijn. Zijn personage doet in de verte wat denken aan Patrick Bateman, de seriemoordenaar uit Bret Easton Ellis’ American Psycho. Zo wil hij in Rome het dunne laagje schoonheid van de stad wegkrabben en wordt hij in Brussel misselijk als hij naar een onbereikbaar standbeeld van Rodin kijkt. Hij besluit dat hij ‘Rodins standbeeld onherstelbaar wil verbeteren’ door een echt mens met brons te overgieten.

De vrouw, die ergens achter de oppervlakkige schoonheid van het bronzen omhulsel schuilgaat, zou dan alleen voor hem zichtbaar zijn. In die zin is de beeldhouwer als Bateman, die de buitenkant van zijn slachtoffers afpelt en wroet in dode lichamen in een poging door te dringen tot een binnenste. Ook hij zoekt naar betekenis, naar iets oprechts en onopgesmukts terwijl oppervlakte het leven rondom hem dicteert. Want wat verbergt zich achter omhulsels? Wat is kunst? Wat is schoonheid? En wat is, uiteindelijk, een mens?

Eenzaamheid opheffen
Natuur versus kunst(matigheid), deze rode draad werkt ook door in de structuur van de roman. De verhaallijnen rondom Joy en de beeldhouwer worden doorsneden door kunsthistorische passages, twee beeldgedichten, vier ‘memoires van een standbeeld’ en vloeien uiteindelijk samen in een onafwendbare apotheose. Soms halen verhandelingen over het gieten van brons of de levensloop van Rodin de vaart uit het verhaal, maar in andere fragmenten laat Bassant juist zijn scherpe inlevingsvermogen zien.

Mensen die een arm om je heen slaan en zo gefotografeerd worden, mensen die voor je knielen om vers fruit en jonge bokjes te schenken, mensen die met open mond minuten naar je staan te staren, mensen die met hun problemen naar jou komen, mensen die wensen dat hun partner meer op jou lijkt, mensen die met een schetsblok op schoot urenlang hun ogen over je lichaam laten glijden, dat zijn gelukzalige hoogtepunten, dat is misschien het sublieme waar de mens altijd naar zal zoeken.

Dus kan het verlangen naar erkenning zo groot zijn dat je ervoor wilt sterven? Joy ondergaat haar plastinatie vrijwillig, nergens wordt ze gedwongen haar weefsels te laten uitzuigen en vervangen door plastic. Zij wil wanhopig graag gezien worden. De beeldhouwer wil graven, blootleggen en bezitten. Ze willen allebei hun eenzaamheid opheffen. Zo eindigt het verhaal toch in wrang mededogen.

De vertaling, die met twee naschriften vergezeld gaat, geeft een interessant beeld van de tijdgeest van de vroege Sovjettijd en een mooi beeld van een ‘constructeur’ en een dichter.

In plaats van een wiegelied
De schrijver/kunstenaar Vladimir Majakovski (1893-1930) is dé dichterlijke stem van het revolutionaire Rusland. Hij pleitte voor een communistisch Rusland, en plaatste in zijn gedichten de staat boven het individu. Dweepzuchtig in zijn vroege werk, ingetogener halverwege zijn carrière (hij was verliefd op de vrouw van zijn inspirator), iets cynischer zijn late werk – en allengs sluipt er in zijn werk wat kritiek op het socialistische systeem. Maar het hem typerende grove taalgebruik blijft alomtegenwoordig. Dat was een bewuste keuze, blijkt uit het uitgebreide essay ‘Hoe maak je verzen’ (1926), dat is opgenomen in Werken uit de Russische bibliotheek van Van Oorschot: ‘Meteen het volle burgerrecht geven aan de nieuwe taal: de kreet in plaats van het melos, tromgeroffel in plaats van het wiegelied.’

~

In de meeste gedichten wordt de Sovjetstaat gevierd en het kapitalisme gehekeld. Die gedichten zijn ronduit moralistisch. Zag Majakovski zich als de uitgelezen mond waaruit het rode woord gehoord moest worden? Het lijkt er wel op:

Kameraden!
Op de barricaden!
De barricaden van hart en verstand.
Slechts hij is een echte communist
die alle bruggen achter zich verbrandt.

Zo zeggen ze het dus niet alleen in B-films. Zie ook het onderstaande fragment uit een eveneens aan kunstenaars gericht gedicht:

Ik zeg
u –
of ik nu geniaal ben of niet,
nu ik met onzin ben gestopt
en van mijn werk bij Rosta geniet
ik zeg u –
voor men met een geweer op u schiet,
Houd op!

Een timbre voor de Dichter des Vaderlands?
Afgezien van de historische en grafische aspecten kun je afvragen wat de relevantie van een dergelijke publicatie is. Waarom roert Majakovski zich weer? Europa is in crisis: alles wordt duurder en kloof tussen de middelman en de grootkapitalisten groter. Misschien is er wel een taak weggelegd voor de huidige Dichter des Vaderlands, om het volk zijn stem terug te geven. Ook al is het communisme nachtmerrie gebleken, aan Majakovski’s opruiende taal is nog een puntje te zuigen.