Wie het oeuvre van Boogers niet kent, doet er overigens goed aan er zo snel mogelijk aan te beginnen. En tevens: bij het begin te beginnen. Het is een oeuvre dat zich het liefst van voor naar achter laat lezen. Alle dingen zijn schitterend is nog schitterender als je eerst Het boek Estee en Het waanzinnige van sneeuw hebt gelezen. De romans over de grillige Remy van Sand en het gezin waarin hij opgroeit behoren tot de meest memorabele Nederlandse fictie die ik heb gelezen. Het is vrijwel onmogelijk niet aan Remy gehecht te raken, hoe dwars hij zich ook opstelt. Tot zover mijn pleidooi voor Boogers. Of eigenlijk nog niet, ik begin er pas aan.

Het lijkt erop dat hij allereerst de nodige persoonlijke romans moest schrijven, voordat er ruimte ontstond voor andermans verhalen. Het korte verhaal Ziel, dat in 2010 verscheen, werd al voorzien van het predicaat ‘gebaseerd op een ware gebeurtenis’. Zijn nieuwe novelle Wanneer de mieren schreeuwen heeft hetzelfde uitgangspunt. Het gaat om een bekend verhaal: de 13-jarige Sedar Socrates Soares werd op 1 februari 2003 doodgeschoten toen hij sneeuwballen gooide met zijn vrienden. Boogers krijgt de contouren van het verhaal aangereikt en vult het met zijn eigen, dwingende ritme in.

Gabriel
In het eerste hoofdstuk van Wanneer de mieren schreeuwen zit de schrijver in de taxi van Gabriel, de verteller van het verhaal over zijn neefje Socrates. Boogers schrijft: ‘We leken twee mensen die elkaar niks te vertellen hadden.’ En hoewel Gabriel wantrouwend is en ervan overtuigd dat niemand echt wil luisteren, begint hij toch aan zijn verhaal. Haperend en niet in chronologische volgorde, maar indrukwekkend voor zijn bijrijder: ‘Eerlijk gezegd twijfel ik aan verhalen waarbij alles op z’n plaats valt, en er nooit iets onopgelost blijft. Alsof je op bezoek gaat bij mensen bij wie zelden iets verkeerd staat in huis.’

Zo kent dit boek twee lagen. Eerst was er de familie van Socrates die het verhaal aan de schrijver vertelde, een verhaal dat hem raakte en dat hij op de een of andere manier wilde doorvertellen. Dan is er het verhaal van Boogers, het boek Wanneer de mieren schreeuwen dat bedoeld is om de lezer te bereiken. Echt te bereiken, zoals het verhaal van Gabriel de schrijver heeft geraakt: ‘Ergens ligt er altijd een verhaal op je te wachten dat je niet zozeer wilt horen, maar dat je nodig hebt, op de een of andere manier. Het geeft je iets.’

Socrates
Het verhaal dat wordt doorgegeven aan de lezer, gaat over de jonge voetballer Socrates ‘met het mooie haar van Rijkaard, de slungeligheid van Kanu, en de wimpers van Beyoncé’. De aanwijzingen van zijn voetbaltrainer beschouwt hij als wetten, en hij gebruikt elke vrije minuut om met zijn vrienden een balletje te trappen. Zijn moeder is altijd bezorgd, bang voor het ’tuig’ uit de buurt en de reële gevaren des levens. Maar Socrates is een puber, eentje die de wereld wil verkennen en wil bewegen, en geen arts wil worden zoals zijn moeder graag zou zien.

Een doodnormale jongen dus, een verhaal zoals zovelen. Maar hoe meer Boogers naar het einde toe werkt, hoe harder het verhaal gaat rollen. Het slingert naar een einde dat je zou willen voorkomen, waarbij je aan het stuur zou willen trekken. De details en de toevalligheden maken de laatste hoofdstukken pijnlijk: dat de bus net gemist wordt, dat zijn oom net niet mee gaat, dat het buiten net niet guur genoeg is. Tegelijkertijd lijkt Boogers erop aan te sturen dat het kwaad onontkoombaar is, dat de dood van de jongen in deze maatschappij meer is dan domme pech. De spanning tussen enerzijds de toevalligheden en anderzijds de angst die in het hele boek al de ondertoon is, maakt dat het verhaal zo’n impact heeft. 

Evenwicht
In al zijn boeken balanceert Boogers op de grens van het sentimentele, maar dat is nu juist wat zijn werk zoveel urgentie geeft. In Wanneer de mieren schreeuwen lijkt het voor het eerst meer moeite te kosten om het evenwicht te bewaren, om de juiste toon te vinden. Het verhaal moet recht doen aan de oneerlijke dood van een talentvol voetballertje en aan zijn openhartige familie die het boek mogelijk heeft gemaakt. Deze belangen en de functie van doorgeefluik zitten echter de scherpte in de weg die Boogers in eerder werk wel durfde op te zoeken. Soms wordt het nu te soft, bijvoorbeeld bij de voortdurende herhaling van de zware woorden ‘de winter die alles veranderde’ of te zoet, bijvoorbeeld in de beschrijvingen van Gabriel en zijn gezin.

Maar hoe verder het verhaal vordert, hoe dwingender de toon van Boogers wordt. In het begin is het nog wat zoeken naar de vorm, van het verhaal in het verhaal. Maar als Socrates eenmaal tot leven komt, raakt Boogers in topvorm. Hij is erin geslaagd om van het nieuwsfeit meer te maken dan een verschrikkelijke gebeurtenis op tv. Meer dan een verhaal dat weliswaar dramatisch is, maar dat op afstand blijft zolang je zelf veilig binnen zit. Boogers trekt de lezer aan zijn kraag, en laat pas los als er iets tot hem doorgedrongen is.

Gratis e-book
Afgelopen week maakte Boogers bekend dat hij Wanneer de mieren schreeuwen gratis als e-book beschikbaar stelt. Hij wil met dit boek een breed publiek bereiken, maar boekhandelaren hadden vooralsnog slechts een paar honderd exemplaren ingekocht. Het e-book werd binnen een dag al meer dan 5000 keer gedownload. Ik hoop dat het de deur openzet naar alle andere verhalen van Boogers, die net zozeer geschreven moesten worden, en net zo graag gelezen.    

Centraal staat de typisch Britse burgerman Thomas Foley. Thomas is saai en ietwat sullig. En zo zijn ook zijn werk, gezin en huis. Het enige wat aan hem opvalt, overigens zonder dat hij dit zich realiseert, is zijn uiterlijk. (Terugkerend grapje is de discussie tussen andere karakters of Thomas nu op Dirk Bogarde, Gary Cooper of Cary Grant lijkt.) Thomas is ambtenaar, en dat in een wereld waarin alles nog via geijkte patronen verloopt. Maar dit verandert als hij wordt gevraagd om leiding te geven aan het Britse paviljoen op de Wereldtentoonstelling, de ‘Expo 58’ waarvoor het Brusselse Atomium werd opgetuigd.

Onze man in Brussel
Plots is de brave Thomas ‘onze man in Brussel’. Hij wordt de manager van de pub ‘Britannia’, brandpunt van het Britse paviljoen. De pub groeit ogenschijnlijk uit tot ’s werelds intrigecentrum. Zo bevindt Thomas zich midden in het woelen der gehele wereld, omgeven door nucleaire geheimen, contraspionage en allerlei romances. Even vermoed je dat Thomas verwordt tot een soort James Bond of anders een meesterspion, maar dat gebeurt niet. De intriges treffen hem, hij spint ze niet zelf.

In die intrigewebben bevinden zich onder anderen een kluchtig stel Britse geheim agenten, Radford en Wayne, een Rus die zogenaamd advies van hem wil voor zijn communistisch propagandatijdschrift, de Vlaamse schone Anneke Hoskens en de voor het nucleair onderzoek cruciaal hetende Zeta-machine. Nieuwe ontwikkelingen, intriges en wisselende liefdesverhoudingen volgen elkaar rap op, beginnend en eindigend met één snelle streek van Jonathan Coe’s pen.

Het duizelt Thomas, zelfs zozeer dat hij op een gegeven moment vrouw en kind lijkt te zijn vergeten. In het midden van het boek heeft Coe een soort brievennovelle opgenomen, waarin vrouw Sylvia en Thomas elkaar bestoken met teksten opgebold van impliciet onbegrip, onverschilligheid, en meer of minder halfslachtige pogingen de jaloezie van de ander te wekken.

De Engelse geest
Het boek wil een lichtkomische spionageroman zijn, en begeeft zich ergens in het Britse boekenspectrum tussen Graham Greene en P.G. Wodehouse. Coe’s taal is vlot en gewoontjes, soms zelfs oubollig (‘koekoek’), wat natuurlijk goed past bij de periode waarin het verhaal zich afspeelt. Daarnaast wasemt er een zeer Britse geest uit het boek, die sterk leunt op de typisch Britse conversatiestijl. In de vertaling resoneert die conversatietrant nog door, en bovendien kan je soms nog het oorspronkelijke Engels horen. Wanneer dat gebeurt, klinkt het boek direct beter: de Engelse taal past bij dit boek. Dat je die geest en taal ook in het Nederlands nog voelt en hoort is in dit geval overigens een compliment voor vertalers Luud Dorresteijn en Otto Biersma.

Expo 58 is vooral een babbelboek, soepel, vol van Engelse klucht. In het begin hoop je nog op meer, als er enkele keren iemand midden in een zin stilvalt en in de leegte voor zich staart. Maar Coe doet verder niets met deze suggestieve verdwazing. Ook bevat het verhaal duizend wat obligate, vooral flauwe tijdsverwijzingen. Zo verbazen personages zich herhaaldelijk over de recente berichten dat roken de gezondheid zou schaden, maar vrouwen wordt nog wel aangeraden tijdens de zwangerschap door te roken, wanthet ontspant zo fijn.

Jonathan Coe is schrijver van bijvoorbeeld het vernieuwende en veelgeprezen De Rotters Club. Maar anders dan in dat boek, overtuigt het plot van Expo 58 niet. Het wordt nooit urgent, en de grote lijnen van het einde zijn voorspelbaar. En dat is natuurlijk dodelijk voor een spionageroman. Ik noemde het net een babbelboek, en meer dan dat is het niet.

Oud zijn is een chronische kwaal. Elke avond voor het slapen gaan hoop ik dat ik weg mag schuiven in de eeuwigheid. Een grafsteentekst heb ik al vastgelegd: Van mensen eindelijk verlost.

Deze zinnen, afkomstig uit de nieuwe verhalenbundel van Frans Pointl (1933), vatten in de essentie samen waar het in dit boek om draait: ouderdom, aftakeling en afscheid nemen. De auteur debuteerde in 1989 en sluit nu op zijn oude dag (hij is 80 jaar oud) zijn schrijfcarrière af met deze wonderlijke reeks verhalen. Wat de verhalen zo wonderlijk maakt, is niet alleen de inhoud van de teksten, maar is ook mede veroorzaakt door de plek waar ze geproduceerd zijn. Pointl schreef deze bundel in het Amsterdamse verzorgingstehuis waar hij sinds een paar jaar woont.

Oude dag
Het werk bestaat voornamelijk uit autobiografisch materiaal dat verdeeld is over drie delen. Verhalen uit zijn jeugd en adolescentie wisselen af met beschrijvingen van gebeurtenissen uit zijn huidige leven in het tehuis en zijn medebewoners.

Net als Pointls debuut ademt De laatste kamer de sfeer van de Nederlandse jaren vijftig. De soberheid vloeit naadloos over in de sombere, behoudende wereld waarin bruine meubels de overhand hadden. Tegelijk blikt Pointl terug op deze tijd met een nostalgische blik. Als lezer bespeur je het verdriet van de auteur dat deze periode, verbonden met zijn jeugd, voorbij is.

Naoorlogse setting
Naast de autobiografische stukken in het eerste deel van de bundel, bevat De laatste kamer ook enkele verhalen die enigszins op zichzelf staan. Zo’n verhaal is ‘De kostganger’. In dit verhaal woont de hoofdpersoon tijdens de periode van wederopbouw in bij de familie Feltstra.

In dit gezin, met zijn onsympathieke gezinsleden, vormt de naamloze kostganger een belangrijke spil. Vader gebruikt het geld voor de kamer voor zijn gokverslaving, moeder projecteert haar liefde niet op haar man maar op de logé en de zoon van het stel ziet in de kostganger zijn grote voorbeeld. Maar dan krijgt meneer Feltstra een ongeluk, raakt verlamd en elk gezinslid moet zich herdefiniëren. De kostganger belandt in een benarde positie.

Prachtig uitzicht
Het tweede deel van de bundel komt echter minder goed uit de verf. Zo is het verhaal van het nichtje van Adolf Hitler, die een erotische relatie heeft met haar oom, erg voorspelbaar en kan het de lezer hierdoor weinig boeien. Het derde deel van de bundel daarentegen is met het autobiografische titelverhaal ‘De laatste kamer’ een pure schoonheid. De beschrijving van het uitzichtloze leven in het verzorgingstehuis vol oude en zieke mensen doet geregeld naar adem happen.

Dit kleine vertrek is mijn laatste kamer […] Het is een monnikscel maar ik hoef tenminste niet langdurig in de ‘huiskamer’ te verblijven. Iedereen daar is me wezensvreemd. Je zult wel begrijpen dat ik me hier vaak ongelukkig voel.

Zijn eigen ongeluk steekt Pointl niet onder stoelen en banken. Hij heeft al verschillende malen in interviews aangegeven zijn leven in het verzorgingstehuis niet meer te zien zitten. Aangegrepen door de situatie van de auteur heeft de VPRO onlangs een boekenactie op poten gezet om de dagen van Pointl in zijn laatste kamer wat dragelijker te maken. Boekhandels, particulieren en schrijvers stelden een doos boeken beschikbaar aan Pointl.

Maar deze enigszins uitzichtloze situatie van de auteur is ook de kracht van de verhalen in de bundel. De terugkerende thema’s van aftakeling en ouderdom komen recht uit het hart. Het zijn de gevoelens die de auteur zelf ervaart en die hij prachtig kan tonen. Pointl vertoont nog een laatste maal zijn kunsten in deze gebundelde verhalen getiteld De Laatste Kamer.