Het is 1927, de rivier de Mississippi treedt door aanhoudende regenval buiten haar oevers. Om de stad New Orleans te beschermen, wordt een dijk met dynamiet opgeblazen, waardoor een groot stuk laagland onder water komt te staan. Het is land van veelal dagloners, arbeiders, kleine boeren. Onbelangrijke lieden zogezegd. Het is de grootste overstroming in de geschiedenis van Amerika. Honderden mensen verdrinken, 700 duizend huizen worden verwoest. De overlevenden vluchten, alleen wat ze kunnen dragen nemen ze mee.

Een zwervend leven
Het is het begin van het verhaal van de zwarte jongen Robert Chatham. Hun huis wordt verzwolgen door het wassende water en samen met zijn ouders vlucht hij te voet, wadend door de steeds dieper wordende stroom. Robert wordt uiteindelijk als werkkracht aan een hoerenmadam gegeven, aangezien zijn ouders niet meer voor hem kunnen zorgen. Robert wordt volwassen in het huis van lichte zeden. Zijn slaapkamer is de voorraadkelder. Hij maakt schoon, doet de boodschappen en verricht klusjes. Dit alles in de geur van parfum en sterke drank, de geluiden van lust en woede, en de roddels van de prostituees.

Op een zomeravond brandt het hoerenhuis af, aangestoken door drank, jaloezie en wrok. Robert is weer alleen en zwerft door het zuiden van Amerika, nergens thuis en levend van dag tot dag. Hij heeft een sterk zelfdestructieve neiging en kent geen angst. Hij komt als dagloner te werken bij een bedrijf dat moerasland cultiveert, land dat moet worden veroverd op de natuur en de inheemse bevolking. Deze inheemsen saboteren het bedrijf door berenklemmen te zetten en het materieel onklaar te maken.

Na een ongeluk – of is het een zelfmoordpoging? – wordt Robert halfdood gevonden door een van de inheemse families. Hij wordt als slaaf aan het werk gezet en weet na een paar maanden te ontsnappen. Maar waarvan ontsnapt hij precies? En waar moet hij naartoe?

Aards, lichamelijk, smerig
Als de hond het spoor kruist is een lichamelijk boek. We lezen veel over de fysieke ongemakken van Robert. Hij moet al wadend vluchten voor de overstroming van de Mississippi, ontsnapt aan een brand, verdrinkt bijna in een modderstroom, spoelt halfdood aan, wordt als slaaf geketend en afgeranseld, wordt de keel doorgesneden en overleeft op het nippertje, ontsnapt aan zijn gijzelnemers, waadt dagen door het moeras en wordt bijna leeggezogen door de muskieten. Kom daar maar eens om in een Nederlandse roman! Het doet denken aan de film There will be blood (2007) over de oliewinning in Californië. Ook zo’n fysiek verhaal: smerig, ruig, aards. De eerste alinea van de roman zet direct de toon van de roman:

De regen bleef als een stofstorm dreigen en het was de oudste jongen G.D. die zei dat het niets niks was, onderweg door de bossen achter Old Man Crookhand’s. De wind joeg erdoorheen, liet de takken ratelen en blies het gruis in hun gezicht. Ze staken hun handen op en sjokten voort, G.D. voor de anderen uit met zijn zweep in de struiken hakkend. Wap, wap. Vooruit, stelletje baby’s, zei hij en zweepte weer zodat de kruipers en bladeren voor zijn slagen weken.

Het blijft lichaam
Als lezer zit je steeds dicht op de huid van de personages. Je voelt de pijn, je ruikt het zweet, je voelt het vuil op hun huid. Het is een vies en vuil boek; een sterk fysieke leeservaring. Heel knap schrijft Cheng over de ongemakken van een arme jongeman die zo goed en zo kwaad als het gaat probeert te overleven. Jammer is het wel dat je nergens echt verbonden raakt met het leven van Robert. Hij blijft voor ons gesloten. Een kijkje in zijn hoofd en hart wordt ons ontzegd. Zodoende blijf je als lezer gissen naar de mens achter de huid, de ziel die toch ergens in dat lichaam moet huizen.

Afro-Amerikaan Lamont Williams probeert in New York zijn leven weer op de rit te krijgen nu hij vrij is gekomen. Zes jaar lang zat hij vast voor een misdaad waar hij geen schuld aan had. De hoop dat hij zijn dochtertje, die hij in die zes jaar niet heeft gezien, ooit weer te zien zal krijgen houdt hem op de been. In diezelfde stad ziet historicus Adam Zignelik de belangrijkste zekerheden uit zijn leven in korte tijd wegvallen. Zijn baan als docent en onderzoeker aan de Columbia University staat op de tocht en het feit dat hij zijn vriendin Diana verlaat is daar een direct gevolg van.

Tweede Wereldoorlog

Lamont krijgt een baan aangeboden in een ziekenhuis die de kansen vergroot om zijn dochter ooit weer terug te kunnen zien. Hij raakt daar bevriend met Henryk Mandelbrot: een stervende, joodse kankerpatiënt die met het ontmoeten van Lamont nog eenmaal de kans krijgt te vertellen wat hij allemaal heeft moeten meemaken als lid van het Sonderkommando (joden die verplicht werden joden te begeleiden naar de gaskamers en daarna hun lijken op te ruimen) in vernietigingskamp Auschwitz.

Ondertussen stuit Adam op het werk van psycholoog Henry Border, die kort na de Tweede Wereldoorlog voor zijn werk afreisde naar Europa om daar overlevenden van de Holocaust te interviewen. Via het onderzoek van Adam naar het leven en werk van Border en via het verhaal van Mandelbrot maakt de lezer kennis met verschrikkelijke (waargebeurde) persoonlijke verhalen en gebeurtenissen die nog niet eerder beschreven werden in een roman.

Burgerrechtenbeweging

Maar Wat nooit is verteld is meer dan het zoveelste indrukwekkende boek over de Tweede Wereldoorlog. Met het beschrijven van het leven van Henry Border en de geschiedenis van Zigneliks ouders, krijgt de lezer tegelijkertijd een geschiedenisles over de Amerikaanse burgerrechtenbeweging in de jaren vijftig en zestig. Tevens wordt de lezer door het verhaal over Lamont geconfronteerd met de gang van zaken in de huidige Amerikaanse samenleving, waarbij discriminatie en vooroordelen er nog steeds voor zorgen dat Afro-Amerikanen geen eerlijke kans krijgen iets te maken van hun leven.

Het is op dit punt dat alle verhalen samenkomen tot een geheel dat Wat nooit is verteld relevant en urgent maakt. Niet zelden worden er parallellen getrokken tussen het onmenselijke leven waar joden toe veroordeeld werden in de jaren dertig en veertig van de vorige eeuw en de manier waarop er tegen Afro-Amerikanen aangekeken werd en wordt. Zo is Henry Border verbijsterd wanneer zijn dochter hem meeneemt naar de Mecca, een flatgebouw waar bijna alleen maar Afro-Amerikanen wonen:

Er stonden geen wachttorens met gewapende bewakers rondom de Mecca, de ondervoeding waaraan de kinderen leden die al schreeuwend naar elkaar door de hal renden was subtiel, en niemand werd weggevoerd om te worden uitgeroeid, maar dit was onmiskenbaar een getto.

Vernuftig geheel

Het feit dat alle gebeurtenissen die Perlman beschrijft waargebeurd zijn en hij bijna al zijn personages heeft gebaseerd op echte personen, maakt de roman nog aangrijpender dan deze al geweest zou zijn als ze volledig fictief was geweest. Bovendien is Perlman in staat om op vernuftige wijze de vele personages en verhaallijnen tot een geheel te smeden, wat de lezer met zijn neus op de feiten drukt en zich laat afvragen hoeveel we nu eigenlijk van de geschiedenis geleerd hebben.

Gelukkig is Perlman optimistisch genoeg om door alle verschrikkingen heen hoop te laten doorschemeren. Wat nooit is verteld kan namelijk ook gezien worden als een ode aan alle mensen die in het verleden hebben willen vechten voor gelijkwaardigheid en doet tegelijkertijd een oproep aan iedereen die nu leeft om af en toe eens je eigen vooroordelen opzij te zetten en de tijd te nemen te luisteren naar andermans verhaal.

Perlman giet een maatschappelijke visie en boodschap in een boek dat je niet meer weg kunt leggen als je er eenmaal aan begint. Dat lijken enkele belangrijke ingrediënten die het mogelijk maken dat Wat nooit is verteld voorzichtig aan een meesterwerk genoemd kan worden.

Gretig ontkent A.H.J. – Anton – Dautzenberg dit laatste onderscheid. Voor de schrijver van onder meer Vogels met zwarte poten kun je niet vreten en Extra Tijd zijn feiten ook fictie, en fictie soms bijna feiten (en bij de feiten zijn de foto’s uit de titel vaak een extra laag fictie of werkelijkheid). Dit alleen al is een reden om hier zijn publieke optredens te noemen. Moedig was bijvoorbeeld zijn openlijke steun aan de niet-praktiserende pedofiel. Vermoed mag worden dat het non-discriminatiebeginsel, in deze bundel opgenomen als ‘zkv’, hiernaar verwijst. En er zijn legio andere voorbeelden. Dautzenberg bekende onlangs, en herhaalt dat in dit boek, dat hij in tegenstelling tot wat hij eerder beweerde helemaal geen nier heeft gedoneerd (waarbij je je kan afvragen of zijn fictie als realiteit een toename van nierdonoren heeft opgeleverd? Of enkel meer verkochte boeken?). Ook was er zijn bedoeld platte tirade tegen Van der Heijdens reële/fictieve Tonio, de interviews die hij bleek te hebben verzonnen en zijn aangekondigde samenwerking met die andere pendelaar tussen feit en fictie, Diederik Stapel.

Over de klassieke toepassingen van scheermesjes

Dautzenbergs rol in het Nederlandse debat is duidelijk uniek. Het is schrijversengagement in haar controversiële optima forma, amoreel en alom polemisch. Ook in de veertig hier opgenomen verhalen gaat Dautzenberg ervoor. Enerzijds wijst hij op veronachtzaamde moraal, anderzijds schopt hij fatsoensregels en verkrampte conventies omver. In verschillende verhalen lijkt hij even de zijde te kiezen van de kwetsbare of gemankeerde mens – om vervolgens ook die simpelweg te laten verkrachten, of (bijna) te laten verdrinken. Dit laatste gebeurt bijvoorbeeld in het eerste, toonzettende verhaal over een sullig jongetje: zal hij verdrinken of toch nog boven komen? Het is een toestand waarin Dautzenberg sporadisch ook de lezer brengt: happend naar adem, wegzinkend, om vlak erna proestend weer boven te komen.

En dat boven water komen gaat soms moeizaam. Verschillende verhalen zijn hard, choquerend, bizar of nachtmerrieachtig, soms maagomkerend hard. In zijn plastische stijl beschrijft hij sadisme of ideeën voor pornoscènes. Hij schuwt niets – of bijna niets. Want ostentatief houdt hij halt voor een beschrijving van pederastie (‘Nee, laat ik dit maar niet doen’). Sommige verhalen wekken enkel nog afschuw en zijn eigenlijk onleesbaar. Waar het schokeffect werkt is bijvoorbeeld in het vergelijkend warenonderzoek voor ‘de klassieke toepassingen’ van scheermesjes. Klassiek is natuurlijk niet het scheren zelf, maar oogboltoepassingen à la Buñuels Un chien andalou. Achter elkaar ratelt Dautzenberg dergelijk gruwzame, zeer beeldende scheermestoepassingen af.

In de krachtigste verhalen houdt de absurditeit de overhand op de schok. Zoals in het bloederige verhaal ‘Danspaal’, waarin een man midden in een woonkamer staat, en vastzit. Waaraan is onduidelijk, maar vast zit hij. Of neem het verhaal van ‘een gevallen man’ die is aangeklaagd vanwege ‘het etaleren van optimisme’.

Raadsels en plastiek

Dautzenberg geeft de lezer enkele brokken, korte beschrijvingen, een maf feit of detail, en zwengelt daarmee de lezersverbeelding aan. Hij beschrijft de moderne lulligheid, gebruikt ook vaak een dialoogvorm en ridiculiseert het discours van kunsthistorici en filosofen. Dautzenbergs vorm is simpel en ontzettend helder – in al zijn plastiek soms te helder, bijvoorbeeld in zijn anusbeschrijvingen –, maar biedt tegelijkertijd grote interpretatieruimte aan de lezer. In een ook als verhaal opgenomen (zelf)interview zegt de interviewer ‘Dat kan ik niet volgen‘, waarop Dautzenberg repliceert: ‘Wat is het probleem? Krijgt je ego een opdonder? So what? Geniet daarvan. Lang leve het raadsel.’

Van een romantische ondertoon bij het raadselachtige is, voor de duidelijkheid, geen sprake. Het volgende citaat is representatief voor het wereldbeeld dat Dautzenberg uitdraagt.

We zijn allemaal min of meer vochtige misverstanden. Stuk voor stuk verwekt met stompzinnige bewegingen, lelijke grimassen en dierlijke geluiden. Kijk je ouders diep in de ogen en denk aan het verbeten gehatseflats.

Het probleem is alleen dat een flink deel van de veertig verhalen probeersels lijken. Wellicht is dit een risico van de stijl en insteek: als je met enkele treffende halen een kader neerzet waarin de lezer vervolgens de rest van het werk moet doen, dan moeten die halen wel heel raak zijn. En dat zijn ze soms toch niet. De meer uitgebouwde verhalen zijn vaak beter; die schuren meer en zijn goed suggestief. Maar veel van de (zeer) korte verhalen ogen als experimenten, ideetjes drijvend op enkele grof- of gevatheden. Die verhalen zijn al te gemakkelijke, zwakke literatuur waarop enkel een geïrriteerde of versufte reactie past.