Gretig ontkent A.H.J. – Anton – Dautzenberg dit laatste onderscheid. Voor de schrijver van onder meer Vogels met zwarte poten kun je niet vreten en Extra Tijd zijn feiten ook fictie, en fictie soms bijna feiten (en bij de feiten zijn de foto’s uit de titel vaak een extra laag fictie of werkelijkheid). Dit alleen al is een reden om hier zijn publieke optredens te noemen. Moedig was bijvoorbeeld zijn openlijke steun aan de niet-praktiserende pedofiel. Vermoed mag worden dat het non-discriminatiebeginsel, in deze bundel opgenomen als ‘zkv’, hiernaar verwijst. En er zijn legio andere voorbeelden. Dautzenberg bekende onlangs, en herhaalt dat in dit boek, dat hij in tegenstelling tot wat hij eerder beweerde helemaal geen nier heeft gedoneerd (waarbij je je kan afvragen of zijn fictie als realiteit een toename van nierdonoren heeft opgeleverd? Of enkel meer verkochte boeken?). Ook was er zijn bedoeld platte tirade tegen Van der Heijdens reële/fictieve Tonio, de interviews die hij bleek te hebben verzonnen en zijn aangekondigde samenwerking met die andere pendelaar tussen feit en fictie, Diederik Stapel.

Over de klassieke toepassingen van scheermesjes

Dautzenbergs rol in het Nederlandse debat is duidelijk uniek. Het is schrijversengagement in haar controversiële optima forma, amoreel en alom polemisch. Ook in de veertig hier opgenomen verhalen gaat Dautzenberg ervoor. Enerzijds wijst hij op veronachtzaamde moraal, anderzijds schopt hij fatsoensregels en verkrampte conventies omver. In verschillende verhalen lijkt hij even de zijde te kiezen van de kwetsbare of gemankeerde mens – om vervolgens ook die simpelweg te laten verkrachten, of (bijna) te laten verdrinken. Dit laatste gebeurt bijvoorbeeld in het eerste, toonzettende verhaal over een sullig jongetje: zal hij verdrinken of toch nog boven komen? Het is een toestand waarin Dautzenberg sporadisch ook de lezer brengt: happend naar adem, wegzinkend, om vlak erna proestend weer boven te komen.

En dat boven water komen gaat soms moeizaam. Verschillende verhalen zijn hard, choquerend, bizar of nachtmerrieachtig, soms maagomkerend hard. In zijn plastische stijl beschrijft hij sadisme of ideeën voor pornoscènes. Hij schuwt niets – of bijna niets. Want ostentatief houdt hij halt voor een beschrijving van pederastie (‘Nee, laat ik dit maar niet doen’). Sommige verhalen wekken enkel nog afschuw en zijn eigenlijk onleesbaar. Waar het schokeffect werkt is bijvoorbeeld in het vergelijkend warenonderzoek voor ‘de klassieke toepassingen’ van scheermesjes. Klassiek is natuurlijk niet het scheren zelf, maar oogboltoepassingen à la Buñuels Un chien andalou. Achter elkaar ratelt Dautzenberg dergelijk gruwzame, zeer beeldende scheermestoepassingen af.

In de krachtigste verhalen houdt de absurditeit de overhand op de schok. Zoals in het bloederige verhaal ‘Danspaal’, waarin een man midden in een woonkamer staat, en vastzit. Waaraan is onduidelijk, maar vast zit hij. Of neem het verhaal van ‘een gevallen man’ die is aangeklaagd vanwege ‘het etaleren van optimisme’.

Raadsels en plastiek

Dautzenberg geeft de lezer enkele brokken, korte beschrijvingen, een maf feit of detail, en zwengelt daarmee de lezersverbeelding aan. Hij beschrijft de moderne lulligheid, gebruikt ook vaak een dialoogvorm en ridiculiseert het discours van kunsthistorici en filosofen. Dautzenbergs vorm is simpel en ontzettend helder – in al zijn plastiek soms te helder, bijvoorbeeld in zijn anusbeschrijvingen –, maar biedt tegelijkertijd grote interpretatieruimte aan de lezer. In een ook als verhaal opgenomen (zelf)interview zegt de interviewer ‘Dat kan ik niet volgen‘, waarop Dautzenberg repliceert: ‘Wat is het probleem? Krijgt je ego een opdonder? So what? Geniet daarvan. Lang leve het raadsel.’

Van een romantische ondertoon bij het raadselachtige is, voor de duidelijkheid, geen sprake. Het volgende citaat is representatief voor het wereldbeeld dat Dautzenberg uitdraagt.

We zijn allemaal min of meer vochtige misverstanden. Stuk voor stuk verwekt met stompzinnige bewegingen, lelijke grimassen en dierlijke geluiden. Kijk je ouders diep in de ogen en denk aan het verbeten gehatseflats.

Het probleem is alleen dat een flink deel van de veertig verhalen probeersels lijken. Wellicht is dit een risico van de stijl en insteek: als je met enkele treffende halen een kader neerzet waarin de lezer vervolgens de rest van het werk moet doen, dan moeten die halen wel heel raak zijn. En dat zijn ze soms toch niet. De meer uitgebouwde verhalen zijn vaak beter; die schuren meer en zijn goed suggestief. Maar veel van de (zeer) korte verhalen ogen als experimenten, ideetjes drijvend op enkele grof- of gevatheden. Die verhalen zijn al te gemakkelijke, zwakke literatuur waarop enkel een geïrriteerde of versufte reactie past. 

De dichter en Utrechtse hoogleraar Geert Buelens heeft zich al enige jaren vastgebeten in de Eerste Wereldoorlog: in 2008 verschenen zowel de bloemlezing Het lijf in slijk geplant als Europa Europa!. Een selectie uit dat eerste boek is nu opnieuw uitgegeven onder de heel wat prozaïschere titel De 100 beste gedichten van de Eerste Wereldoorlog.

Honderd gedichten dus, uit alle streken van de wereld. In de publieke beleving hebben vooral de Britten het monopolie op poëzie over de Grote Oorlog. De ‘War Poets’ heet de groep, die onder meer uit Rupert Brooke, Wilfred Owen en Siegfried Sassoon bestaat. Wereldberoemd zijn zij en hun zinnen over de oorlog, zoals Owens regels ‘The old Lie; Dulce et decorum est / Pro patria mori’ – het is een leugen dat het een eer is voor het vaderland te sterven.

Het podium verbreden

Het is Buelens’ doel om het grote publiek duidelijk te maken dat meer dichters over de Eerste Wereldoorlog hebben geschreven dan de War Poets. Tom Lanoye verwoordt Buelens’ taak in zijn voorwoord zo: ‘Het gaat om beeldvorming en vertekening, twee vaak niet eens bewuste processen.’ Hoe dan ook, er is veel op papier gezet tijdens en na de Eerste Wereldoorlog. Tijd om, honderd jaar na dato, het podium te verbreden.

Bladerend door deze bloemlezing valt op hoeveel klinkende namen gedichten hebben geschreven over de oorlog: de Russische Anna Achmatova, de Portugees Fernando Pessoa, de Duitser Rainer Maria Rilke, de Hongaar Desző Kosztolányi, ja zelfs Rabindranath Tagore, de eerste Indiase Nobelprijswinnaar voor de Literatuur, die in het Bengaals schreef. De lijst kan met gemak verlengd worden.

Mooi is ook hoe Buelens een aantal Nederlandstalige dichters heeft opgenomen, wellicht om nog een punt te maken: ook onze dichters zaten niet stil. Herman Gorter en Paul Van Ostaijen zijn present, maar de grotere ontdekkingen zijn Jacobus van Looy, August Van Cauwelaert en Daan Boens. Lanoye breekt terecht een lans voor Boens.

Krachtig en fascinerend

De 100 beste gedichten van de Eerste Wereldoorlog lijkt eerst een gelegenheidsuitgave, waarmee samensteller en uitgever de aandacht hopen te trekken van de pers en het publiek in dit herdenkingsjaar. Het is echter meer. Buelens heeft een ongelofelijk overzicht over de poëzieproductie ten tijde van en na de Eerste Wereldoorlog en dat heeft een krachtig en fascinerend overzicht in verzen van dat goddeloze conflict opgeleverd.