De drank heeft altijd rijkelijk gevloeid in de wereld der Amerikaanse letteren. Dat was al zo toen Edgar Allan Poe zijn melancholieke verzen optekende, en dat is nog steeds zo nu cultschrijver David Foster Wallace ons na jaren AA ontvallen is. Toch heeft het lang geduurd voor schrijvers expliciet over drankmisbruik begonnen te schrijven. Met The lost weekend (1944) was Charles Jackson een van de eersten die het aandurfde.

Het boek werd een groot succes, zeker toen de verfilming een jaar later uitkwam. Inmiddels is Jacksons roman ondergesneeuwd geraakt door verslavingsklassiekers als Under the volcano (1947) van Malcolm Lowry, Kerouacs Big Sur (1962), Selby′s Requiem for a dream (1978) en John O’Briens Leaving Las Vegas (1994). De vraag is of Het verloren weekend – nu uitgegeven in een nieuwe Nederlandse vertaling – nog standhoudt tussen al dit literaire geweld.

Zelfdestructie en waanzin

Zoals de meeste romans over (alcohol)verslaving volgt Het verloren weekend een tamelijk rechtlijnig patroon: de hoofdpersoon zet het op een drinken en verdwijnt steeds verder in een vicieuze cirkel van zelfdestructie en waanzin. De ongelukkige is ditmaal een jonge man genaamd Don Birnam, die een weekend in een New Yorks appartement achtergelaten wordt door zijn broer en zijn vriendin.

Don is een gemankeerde schrijver. Zelf zou hij zeggen: een miskend literair genie. In de praktijk probeert hij vooral te ontsnappen aan gevoelens van schuld en schaamte en aan demonen uit het verleden die hem tot de fles drijven. Gedreven door de noodzaak om zijn dagelijkse portie drank naar binnen te werken, begeeft Don zich in steeds pijnlijker situaties, waaronder een opname in een ziekenhuis en een mislukte poging tot zakkenrollen. 

Verborgen verlangens

Al gauw wordt duidelijk dat er meer in de kast verstopt zit dan lege whiskyflessen. Bij een toevallig rendez-vous in een bar ontdekken we dat Don ooit zijn studievereniging uitgezet is wegens amoureuze gevoelens voor een oudere student. En de latere ontmoeting met een verpleger, die overduidelijk avances maakt, brengt Dons problematische houding tot zijn seksualiteit verder aan het licht.

Zo wordt gesuggereerd dat er een verband is tussen alcoholisme en latente homoseksuele gevoelens, zoals sommige psychoanalytici geloofden. Maar naarmate het verhaal vordert, realiseert Don zich steeds meer dat zo’n eenvoudige oorzaak-gevolgredenering hem nergens brengt. In een zeldzaam moment van helderheid lezen we:

Rot op met die oorzaken – afwezige vader, klap van het studentencorps, te veel moeder, te veel geld, of de tientallen andere redenen waar je op terugviel om jezelf te rechtvaardigen. Ze vielen in het niet bij dat ene feit: je dronk en je ging eraan dood.

Don ziet in dat zijn zoektocht naar een verklaring uiteindelijk vooral zijn zelfmedelijden in de hand speelt, en hij is zich maar al te bewust van het gevaar dat schuilt in het AA-gezegde: ‘Poor me… poor me… pour me another drink.’

Pijnlijke precisie
De kracht van Het verloren weekend ligt in de precisie waarmee Jackson de geestelijke en lichamelijke aftakeling van zijn hoofdpersoon beschrijft. Nergens romantiseert hij de zelfdestructieve roes waaraan Don Birnam zich overgeeft. Jacksons beschrijving van een volledig naar binnen gekeerde geest komt angstwekkend realistisch over: uit de gevangenis van Dons alcoholistische gedachten is ook voor de lezer geen ontsnappen mogelijk.

Door de bijna journalistieke benadering spreekt Don Birnam wel minder tot de verbeelding dan bijvoorbeeld Geoffrey Firmin, de legendarische consul uit Malcom Lowry’s Under the volcano, dat kort na Het verloren weekend verscheen. Het verloren weekend heeft wel de eerlijkheid en intensiteit, maar niet de literaire zeggingskracht van Lowry’s mythische vertelling over drankmisbruik en zelfdestructie.

De weg van overdaad

Veel in Het verloren weekend is gebaseerd op het leven van de schrijver, die chronisch alcoholverslaafd was, en op latere leeftijd als biseksueel uit de kast kwam. Toen hij ook nog eens aan de pillen raakte, was zijn schrijverscarrière niet meer te redden. Jacksons lange maar vruchteloze weg langs ziekenhuizen en psychiaters is uitvoerig beschreven in de vorig jaar verschenen biografie Farther and wilder, die de schrijver opnieuw onder de aandacht bracht.

William Blake schreef eens dat ‘the road of excess leads to the palace of wisdom’. Helaas vindt Don Birnam geen paleizen aan het einde van zijn weg, en ook zijn geestelijk vader vond nooit de gedroomde verlossing waar hij een leven lang naar zocht. In 1968 nam Charles Jackson een overdosis slaappillen na een nieuwe terugval in zijn drankverslaving. Maar Jacksons naam leeft voort in deze ene succesroman: een beklemmend realistisch portret van een geest in verval.

De Oostenrijkse Martin Horváth is bedreven in het schrijven van korte verhalen en essays en ontving hiervoor eerder al diverse prijzen, waaronder de Bruno-Kreisky-waarderingsprijs. Dat dit talent zich ook uitstekend leent voor het schrijven van een roman, laat hij zien in Moorkop, of hoe ik eropuit trok om de wereld te redden: een boek dat vol staat met korte verhalen, die de schrijver weet te bundelen tot een geniaal geheel.

Een mysterieuze verteller
Hoofdpersonage in het verhaal is Ali, een betweterige jongen die woont op de jongerenafdeling van een asielzoekerscentrum te Wenen. Ali is een AMA: een Alleenstaande Minderjarige Asielzoeker van vijftien jaar; ‘inofficieel eenenvijftig, wat geen verschil maakt, want iedereen weet natuurlijk dat leeftijdsvermeldingen commutatief zijn’ (commutatief betekent hier verwisselbaar). Een schrandere uitspraak voor een vijftienjarige, die naar eigen zeggen ook nog eens veertig talen spreekt. Hierdoor worden er al vanaf de eerste pagina’s vraagtekens opgeroepen bij dit personage.

En het duurt ook nog wel even voordat er meer duidelijkheid komt omtrent het personage Ali. Ali is gedurende de hele roman de verteller en ook al hoort hij zichzelf graag praten, over hemzelf komen we niet veel te weten. Hij is namelijk vooral geïnteresseerd in de verhalen van zijn medebewoners, duistere verhalen, waar hij er gedurende het boek steeds meer van ontrafelt.

Aangrijpende levensverhalen
Ali’s huisgenoten komen uit diverse landen en met hen spreekt hij in hun moedertaal om details los te peuteren over hun vluchtverhaal. Zo is er Manu de tomatenplukker, die niet betaald maar wel mishandeld wordt, en Nicoleta, een meisje dat opgroeit in een tehuis waar ze uit wegvlucht en vervolgens wordt ontvoerd, om te eindigen als minderjarige prostituee.

Dit lijken misschien clichés, bekende verhalen over mensenhandel, maar zo leest het niet. Ali introduceert elk van zijn huisgenoten, hecht zich aan hen en neemt de lezer hierin mee. Elk levensverhaal wordt geleidelijk en met treffende details opgebouwd, de personages komen tot leven, waardoor de ontknopingen van deze vluchtverhalen stuk voor stuk inslaan als een bom.

Aandoenlijke zelfingenomenheid  
Dan zijn de vluchtverhalen nog slechts vertakkingen van het echte verhaal: uiteindelijk draait het natuurlijk wel om Ali, ondanks dat hij zijn eigen verhaal achterwege laat (want daar is naar zijn eigen zeggen weinig interessants aan). Wanneer hij het advies krijgt om naar een therapeut te gaan, is zijn antwoord: ‘een mens wordt toch niet ziek in zijn hoofd alleen omdat ze zijn familie een beetje hebben gemarteld en vermoord!’

Dit klinkt spottend, maar Ali is bloedserieus. En dit maakt Ali de grote ster van de roman: hij denkt alles te weten, verheven te zijn boven anderen, maar heeft geen benul van zijn eigen situatie. Dit zorgt voor enerzijds komische, anderzijds zeer ontroerende passages. Komisch is het bijvoorbeeld hoe Ali steeds een nieuwe vrouw ontmoet die ‘de mooiste vrouw op deze planeet’ is, en hoe hij er steeds van overtuigd is dat zij slechts op aarde is om hem lief te hebben. Wanneer hij keer op keer wordt afgewezen, komt er een poëet in hem naar boven:

Wat kan ik anders doen dan troost zoeken in de natuur als je van de mensen niets kunt verwachten? Weest omhelsd, jullie onverzettelijke rotsen, weest gekust, jullie teerbladerige bloempjes, in stille aanschouwing laat mij dwalen door deze frisse groene haag. 

De ernst waarmee Ali naar zichzelf kijkt, is wat dergelijke passages zo geestig maakt. In deze ernst ligt ook de droefheid verscholen: Ali is zo overtuigd van zijn eigen kunnen dat hij terreuracties verzint waarmee hij de wereld denkt te kunnen verbeteren. Dat begint onschuldig, door mensen op straat lastig te vallen en hen te confronteren met hun vooroordelen (‘Ik ben een hitsige Afghaan, als hobby rand ik vrouwen aan’), maar eindigt met het plan om de zogenoemde ‘rijksuitzetminister’ te ontvoeren. Ali verliest zichzelf steeds meer in deze plannen, een ontwikkeling die gelijk opgaat met de onthulling van de getraumatiseerde jongen die hij werkelijk is.

Een meesterlijk geheel
Horváth schrijft met humor en gebruikt woordspelingen en poëtische elementen om, juist voor de westerse lezer, de pijnlijke waarheid over vluchtelingen te laten zien. Zijn keuze om deze verhalen te laten vertellen door een geesteszieke minderjarige, maakt het verhaal op een avontuurlijke manier verwarrend, interessant en nog aangrijpender dan wanneer het vanuit een ander perspectief zou zijn verteld. Tel hierbij de talloze dimensies op die deze roman bevat en het is duidelijk dat Horváth een meesterlijk romandebuut heeft afgeleverd.