Zelden viel een lezer met zo’n smak in een verhaal: een soldaat zit vastgebonden aan een weidepaal te wachten tot de kogels hem binnen enkele minuten zullen doorzeven. Het is het jaar 1915 en de soldaat beschrijft de blauwe lucht tussen de takken van een oude beuk en dicht daarmee meteen het gat van honderd jaren. De lucht ziet er voor ons precies hetzelfde uit.

Ben ik bang? Want ze gaan me doden. Mikken op dat witte lintje op mijn uniform gespeld, op de plek waarachter mijn hart nu hamert en hamert. Zo luid dat ik het hoor bonzen in mijn keel, achter mijn slapen. De hartenklop van het leven dat ze mij willen laten verlaten.

In de volgende hoofdstukken wordt wat vooraf ging met geslinger door de tijd verteld. In mooie Vlaamse taal, met een zorgvuldig evenwicht tussen wat wordt verteld en wat blijft liggen.
 
Rattenkop
David Verbocht groeit op met zijn ouders en zes jaar jongere broertje, dat hij steevast ‘Rattenkop’ noemt. Ze delen de fascinatie voor natuur en dieren en maken samen lange tochten door het bos. Rattenkop sterft op jonge leeftijd, naar het hoe en waarom blijft het lang gissen. Wat we onder ogen krijgen zijn de gevolgen: een zwijgzaam gezin waarin de moeder haar overgebleven zoon niet kan vergeven voor wat haar andere zoon is overkomen.
 
Als jongeman wordt David met zachte hand het huis uit gezet. Hij betrekt een huurhuis in Elverdinge, waar hij schoolmeester wordt van het zesde leerjaar van de jongensschool. Met één van de jongens bouwt hij een bijzondere band op, een band zoals die met het kleine broertje dat hij is verloren. Ook de moeder van de jongen ziet hij graag. Maar David is zo teruggetrokken, zo aarzelend dat de liefde niet echt van de grond komt. Als een zucht wind haar rok ietwat omhoog blaast, wordt het hem al bijna te veel.
 
Glimlachen
Hoewel het noodlot een grote rol speelt, is Meester mitraillette ook een boek dat geregeld doet glimlachen. De jongens uit de zesde klas spelen dubieuze spelletjes in het bos en als ze daarover weifelend aan hun meester vertellen, levert hij droog commentaar. David is grappig in zijn onhandigheden, in hoe hij zichzelf voor zijn kop kan slaan en halfslachtig uit zijn slof kan schieten. Het eerste hoofdstuk doet niets dan kommer en kwel vermoeden, maar Meester mitraillette is ook een warm boek.
 
Soldaat
Als de oorlog uitbreekt heeft David geen keus en moet hij naar het front. Ineens vliegt de tijd,  binnen enkele pagina’s heeft hij als jonge soldaat zijn eerste vier maanden in het leger doorstaan. Het vooruitspoelen van de tijd gaat gelijk op met de achteruitgang van Davids geestelijke toestand. Wat er is gebeurd, heeft hem lamgeslagen en de onverschrokkenheid die daarbij hoort, komt hem in het leger goed van pas. Maar tegelijk is dit zonde en voelt het alsof de schrijver daar een kans laat liggen op een groter verhaal.

Het is – het boek eenmaal dichtgeslagen – verleidelijk dat indringende eerste hoofdstuk nog eens te lezen. Hoe anders klinkt het laatste uur van de soldaat nadat je hem hebt leren kennen? Het antwoord is: niet anders. Opnieuw val je in de zinnen, verstilt alles er omheen. En begin je met een zucht aan het volgende hoofdstuk.

Op de achterflap van Zeven vette jaren staat, naast de mededeling dat de Israëlische schrijver Etgar Keret een genie is, een samenvatting van deze bundel columns. Het zou goed zijn als uitgeverijen, hoezeer ook onder druk van dalende verkoopcijfers, hun achterflaptoon een beetje matigen. Te hoge verwachtingen scheppen werkt meestal averechts.

Gezellige blog
Keret schrijft onder andere over zijn zoontje (geboorte, peuterjaren, schooltijd), over zijn schrijversbestaan (vliegtuigen, signeersessies, ontmoetingen in het buitenland) en over zijn huwelijk (ruziezoekende maar toch lieve vrouw). Zaken die zich goed lenen voor een gezellige blog, maar niet bepaald vernieuwend. Dat er in Israël een (bezettings)oorlog aan de gang is die zijn weerslag heeft op de burgers wisten we al. Dat de Holocaust een eind maakte aan het Europese leven van de familie en dat daar nog vreselijke herinneringen van zijn blijven hangen is een mooi thema voor een serieus boek. Als poging tot diepgang of onderlaag van deze melige verhaaltjes lijkt het bijna ongepast.

Een bom, een zus en een ticket
De verteller schrijft over de angst dat Iran een kernbom op Israël zal gooien. Dat zou alle dagelijkse klusjes, zoals afwassen, stofzuigen en zelfs de persoonlijke hygiëne overbodig maken. Daarom besluiten hij en zijn vrouw daar mee te stoppen. Gevolg: een vieze boel thuis en kwalijk riekende lijven. En natuurlijk valt er geen bom. Dus ze pakken de draad weer op en gaan aan de afwas.

In een andere column trouwt de zus van de verteller met een orthodox-joodse man. Dat betekent een enorme verandering in haar leven: lange, zedige kleding, geen contact met mannen, veel thuis blijven en bovenal veel kinderen baren. Over het verdriet van de vertellende broer, die zijn zusje een beetje kwijt is, lezen we weinig. Wel maakt hij ironische opmerkingen over het niet ontvangen van hem en zijn vriendin – ze zijn nog niet getrouwd. Aan het begin en aan het eind van het verhaaltje gebruikt Keret over de trouwdag de zinswending: ‘Op de dag dat mijn zus dood ging…’ Het is een merkwaardige, melodramatische schrijfstijl die niet aankomt bij de lezer.

Dan is er nog het flauwe verhaal waarin de verteller op het laatste ogenblik een duur vliegticket heeft gekocht van New York naar Amsterdam in verband met een literair festival. Als hij zijn plaats in het vliegtuig wil innemen blijkt deze al bezet. Het toestel is vol, hij is slachtoffer van een overboeking. Hij begint te gillen en te schreeuwen en tenslotte hysterisch te huilen. De piloot komt erbij en strijkt de hand over het hart. Hij mag toch mee, op een klapstoeltje. Haha, einde verhaal.

Woody Allen
Keret probeert door uitvergroting van gewone voorvallen een humoristische noot aan te brengen. Maar de uitvergrotingen zijn te bizar en de vrolijke noot is te zwak. Misschien had hij beter gewoon het voorval kunnen beschrijven waar deze – duidelijk fictieve – situaties op gebaseerd zijn.

Het probleem met de humor in deze bundel is daarbij dat het een te hoog Woody Allen-gehalte heeft. De hilarische effecten van angstige overdrijving en overdreven angsten werken alleen bij de neurotische Woody himself. In Zeven vette jaren is het een pastiche geworden, nog net geen ‘Sam en Moos’, hier en daar verzacht door een glimp van zelfinzicht en ontwapenende eerlijkheid. Misschien kan Keret deze eigenschap toepassen in een laatste, aanvullende column getiteld ‘Waarom ik altijd leuk moet zijn’.

Tweede Wereldoorlog: in de Poolse bossen ligt een Duits kamp waar joden naartoe worden gebracht om te worden geëxecuteerd. Dat de joden er fysiek aan onderdoor gaan, dat is duidelijk. Wat minder bekend is, en wat een stuk lastiger bespreekbaar is, is dat de Duitse beulen er zelf ook aan onderdoor gaan, psychisch. Een maaltijd in de winter gaat over de vraag: hoe houd je stand in een wereld waarin alle menselijkheid lijkt te zijn verdwenen?

Het behoud van menselijkheid
De avond voordat er weer een groep joden voor executie zal arriveren, vragen drie Duitse militairen hun commandant of ze de volgende dag op jacht mogen. De jacht op joden in de bossen rondom het kamp is de enige manier om de massa-executies te ontlopen. Mocht je tijdens de jacht het geluk hebben een jood te vinden, dan heb je kans de volgende dag wederom op jacht te mogen. 

Het verhaal wordt verteld vanuit de naamloze ik-figuur. Samen met zijn kameraden Emmerich en Bauer vertrekt hij die ochtend nog voor het ontbijt uit het militaire kamp, om zelfs de geweersalvo’s niet te hoeven horen. Zonder echt op zoek te zijn naar joden die ze gevangen kunnen nemen, lopen ze door de bossen. Al sigaretten rokend en pratend over de zoon van Emmerich proberen ze de honger, de kou en de gruwelijke beelden uit hun lijven te verjagen.

Een rokende zoon
De verschrikkingen van de oorlog zijn bekend: de verhalen en de gruwelijke beelden van de deportatie van joodse gezinnen, de greppels met lijken, de overvolle treinwagons, de gaskamers in de concentratiekampen. Maar wat deed dit met de Duitse militairen die belast waren met het beulswerk? De drie vrienden zoeken houvast in alledaagse problemen.

Emmerich pijnigt zichzelf met de vraag hoe hij ervoor kan zorgen dat zijn zoon niet gaat roken, nu hij als vader zo lang van huis is. De twee vrienden horen zijn klaagzang aan, bedenken oplossingen en hebben flink met hem te doen: de banaliteit én de absurditeit van de oorlog in een notendop.

Zinnen als ijspegels
De stijl van de roman is zowel onderkoeld als poëtisch. In korte, afgemeten zinnen wordt verslag gedaan van hun lot als beulen tegen wil een dank. De woorden treffen je als vlijmscherpe ijspegels die heel precies in je hart worden gebeiteld. Er wordt nergens gemoraliseerd, nergens komt het vraagstuk van de uitroeiing van de joden ter sprake. Nergens vragen de drie zich af of het correct is wat ze doen.

Aan het begin van de middag vinden ze een joodse jongen. Ze nemen hem gevangen en in een verlaten hut gebruiken ze een gezamenlijke maaltijd, de gevangene mag mee-eten. Emmerich meent in de ogen van de jongen zijn eigen zoon te zien en vraagt zijn kameraden of ze hem niet kunnen laten gaan?

‘Ik zeg je nogmaals, Bauer, dat ik hem op een dag nodig zal hebben. Ik wil er morgen best doodschieten zodat ik me deze kan herinneren als ik dat nodig heb. Vannacht al zal het me goeddoen.’
Hij zweeg, niet lang. Zonder ons aan te kijken voegde hij eraan toe: ‘Jullie zullen hem ook nodig hebben.’
Bauer nam de tijd om een sigaret op te steken en antwoordde: ‘Nee, ik niet. Eéntje, dat is voor mij niet genoeg.’
Hij blies de rook uit en mompelde voor zich heen: ‘Eentje, kom nou!’

Een noodzakelijke roman
Emmerich lijkt de meest menselijke van de drie. Laat je zijn woorden echter op je inwerken, dan weet je niet zo zeker wie er menselijker is: Emmerich die denkt dat één jongen zijn geweten zal sussen, of Bauer die weet dat hun misdaden niet door een enkele goede daad kunnen worden uitgewist.

Mingarelli heeft een pijnlijke, maar noodzakelijke roman geschreven. Een prettige leeservaring is het niet, alles behalve. Het is een onbarmhartige tocht door de ijskoude bossen van Polen, die je achterlaat met een uiterst ongemakkelijk gevoel. En met een vraag. De vraag of één gered leven voldoende is tegen alle demonen die ’s nachts komen?

Met Het volume van een logé houdt Gerrist vast aan de stijl die ze in haar debuutbundel liet zien: eenvoudig, direct taalgebruik waarmee alledaagse situaties worden geschetst. Maar deze eenvoud is schijn, want door de abrupte sprongen die gemaakt worden weet ze vervreemding op te wekken:

Mijn moeder visualiseert een vaas met bloemen
Mijn vader koopt ’s ochtends bloemen

God is overal, en wij hebben cola in de koelkast

O, engelbewaarders, er staan verhalen in de grond, wat bewaren jullie?
Ik kijk naar de grond op een voetpad

Grote sprongen worden ook gemaakt tussen de gedichten onderling. In de eerste cyclus lijken de gedichten soms zelfs willekeurig naast elkaar geplaatst en thematisch geen enkel verband met elkaar te hebben. Maar hoewel het de vraag blijft wat sommige gedichten in deze bundel doen, lijkt er naarmate je verder leest steeds meer samenhang te ontstaan.

Zoektocht naar een (t)huis

Een woord dat opvallend vaak terugkomt in deze bundel, is het woord ‘huis’. Dit doet natuurlijk meteen denken aan de debuutbundel Waar is een huis. Wordt er hier (nog steeds) gezocht naar een huis? In ieder geval wanneer het gaat om herkenning, houvast en een zeker gemak. Misschien zelfs nog groter: je draai vinden in het leven. Maar zodra dit gevonden is in de vorm van een huis, blijkt een ‘huis’ niet de oplossing: ‘Haal me weg, ik heb hier een huis gevonden.’ En vier pagina’s verderop in een tweeregelig gedicht: ‘De vrouw viel in slaap in het donker / Iemand had het huis rond haar dichtgemetseld’. Een huis kan dus ook een bedreiging zijn, in de vorm van stilstand.

Gerrist speelt nog op talloze andere manieren met dit thema, een mooi voorbeeld hiervan is de eerste strofe van het titelgedicht:

Twee bedden: 1 van een gezin en 1 van een logé,
gescheiden door een dunne wand.
De logé wordt onderdeel van het gezin door wakker te worden wanneer het
gezin wakker wordt en geluiden gaat maken.
Andersom (de logé die de geluiden begint) maakt geen verschil in het gezin.
het gezin is steviger dan 1 logé die vreemd is.

Ook in andere gedichten komt vaak het gevoel van niet thuis zijn terug: hoe gedraag je je in een omgeving die niet vertrouwd voelt? Hierdoor heerst er een gevoel van ongemak en angst in de bundel. Dat gevoel moet overwonnen worden door iets op te bouwen, een (t)huis te vinden, maar dat blijkt nog niet zo gemakkelijk. ‘Alles waar je bang voor bent / Alles waar je bang voor bent dat dichtbij komt als je er iets van maakt’.

Herinnering, liefde, dood

In enkele gedichten lijkt de zoektocht naar geborgenheid te slagen. Zoals in de vorm van een herinnering, in het gedicht over een vrouw die persoonlijke spullen in de vriezer legt om niet te vergeten, niet te verdwijnen. En in een ander gedicht: ‘Ik wil onthouden wat ik heb aangeraakt en dan slapen onder een deken’. Ook de liefde wordt geopperd als uitkomst, maar in het slotgedicht blijkt dit ook niet altijd een oplossing, wanneer een man op reis gaat en steeds langer wegblijft: ‘De man is bezig het huis van de vrouw af te breken.’ Het wordt duidelijk dat dit een zoektocht zonder einde is, of een zoektocht die misschien alleen kan eindigen met de dood: ‘En misschien ligt de troost daarin: in de stilte die hierna komt, waarin iedereen, / waar dan ook, wordt opgenomen en die onverenigbaar is met de onze.’

Nu is het zeker niet zo dat deze interpretatie direct toepasbaar is op alle gedichten in de bundel. De zoektocht is een duidelijk thema, maar deze bundel is nog zoveel meer. Juist doordat sommige gedichten op zichzelf lijken te staan, gaat het geheel niet vervelen. Gerrist weet een speelsheid in haar poëzie te brengen die er voor zorgt dat ze steeds opnieuw, steeds anders te lezen is. En dat is wat goede poëzie hoort te doen.