Er zijn vier schrijvers wier aanwezigheid rondom Roger Martin du Gard hangt: ten eerste is er Albert Camus, die hem zeer bewonderde; daarna André Gide, tijdgenoot, vriend en bewonderaar; als derde natuurlijk Marcel Proust, wiens roman fleuve in dezelfde tijd uitkwam als De Thibaults; en als laatste Leo Tolstoj, de Russische meester en inspiratiebron. Dit om de statuur van Martin du Gard te schetsen. Laat je verder vooral niet afschrikken door de namen van deze auteurs.

De vergelijking met Proust is misschien de meest logische: de eerste delen van Martin du Gards roman verschenen in de jaren 1920, hetzelfde decennium waarin Prousts À la recherche du temps perdu werd gepubliceerd. Maar De Thibaults is een stuk toegankelijker: de taal is bijvoorbeeld simpeler – er zijn critici die Martin du Gard verweten hebben een kleine woordenschat te hebben. Martin du Gard was ook geen modernistische schrijver. De Thibaults is een diep menselijk en humanistisch werk – en daar komt Tolstoj in beeld.

Familiegeschiedenis

Centraal in deze roman staan vader en zoons Thibault. Zij delen het podium met een andere familie, de Fontanins. Het verhaal begint wanneer het grijze schrift waarin de jongste Thibault, Jacques, met Daniel de Fontanin correspondeert. Zijn ze verliefd op elkaar? Hebben ze een relatie? Het kan niet: vader Thibault is een gerespecteerd lid van de katholieke bourgeoisie. Jacques en Daniel – die ook nog eens protestant is – rennen van huis weg.

Dit eerste deel van De Thibaults bevat de eerste zes korte romans die Martin du Gard over deze families schreef. In het eerste deel is het 1904, in het laatste 1913. (Volgend jaar publiceert Meulenhoff het tweede deel, dat de Eerste Wereldoorlog bestrijkt.) De jonge Thibaults worden ouder en groeien op: Jacques wordt toegelaten tot de École normale, maar hij blijft het gevoel houden zijn plaats nog niet gevonden te hebben. Antoine, opgeleid tot dokter, begint een eigen praktijk. De vader, intussen, raakt ziek en sterft (het zesde boek heet dan ook De dood van de vader).

Levensechte precisie

Het is een buitengewone prestatie, een boek als dit. Feilloos heeft Martin du Gard een grote, levensechte wereld gecreëerd. De wetenschap dat deze wereld over niet al te lange tijd ten onder zal gaan door de gruwelen van de Eerste Wereldoorlog, geeft een extra dimensie aan dit eerste deel. Emoties worden intenser in het licht van de naderende catastrofe, al weten de personages dat natuurlijk niet.

Martin du Gard schrijft met een precisie die sinds de oorspronkelijke publicatie van dit boek wat uit zwang is geraakt. Zijn vele beschrijvingen voelen soms wat ouderwets, in vergelijking met het kalere proza dat we tegenwoordig gewend zijn. Maar lees eens een alinea als deze:

Sinds zijn vriend was binnengekomen, had Jacques niet meer aan zichzelf gedacht; hij kon zijn aandacht niet van Daniel losmaken. Daniels gezicht had een nieuwe uitdrukking, die pijnlijk was om te zien. Het onderste en het bovenste deel van zijn gezicht spraken elkaar tegen, de doffe, bezorgde, ontwijkende blik stemde niet overeen met de cynische glimlach die zijn lip optrok en zijn gezicht links uit balans bracht.

Wat een vitale, ademende alinea! Martin du Gard haalde zijn inspiratie uit een ander medium, dat van de film, om te beschrijven. Zijn alinea’s lezen als kleine scènes en worden vaak voorafgegaan door korte zinnetjes als ‘Het is bijna tien uur’ of ‘Het middagmaal was opgediend’.

Ontdek!

Anneke Alderlieste, die deze roman voortreffelijk vloeiend uit het Frans heeft vertaald, noemt Roger Martin du Gard in haar nawoord ‘een schrijver die nog ontdekt moet worden’. Een deel van zijn werk is bij Meulenhoff te vinden, meer is op komst. De hoogste tijd dus om deze Franse meester te ontdekken!

Om de nu gewekte grote verwachtingen nog iets op te poken: in één van zijn brieven aan ‘de jonge dichter’ Xavier Kappus schrijft Rilke: ‘Sie werden das grosse Glück erfahren, dieses Buch zum ersten Male zu lesen, und werden durch seine unzählige Überraschungen gehen wie in einem neuen Traum.’ Bovendien dweepte niet alleen Rilke maar ook nog een trits andere groten, van Thomas Mann tot Sigmund Freud, met dit boek gevuld van het ‘grote geluk’ en ‘ontelbare verrassingen’.

Een fascinerende tijd van ontdekken

Het boek is geschreven in 1880 en vertelt het levensverhaal van de titelpersoon. Niels Lyhne wordt geboren op het Deense platteland, als kind van een artistieke moeder en een pragmatische, op zaken gerichte vader (waarmee het boek inderdaad een zweem bevat van het Buddenbrooks-thema van artisticiteit versus pragmatisme). Het eigenlijke verhaal begint wanneer de twaalfjarige Niels duizelig wordt bij de toevallige aanblik van tante Edele’s naakte benen. Niels is op slag hevig verliefd, maar zijn tante is onbereikbaar – en sterft bovendien.

In zijn romantische maar precieze stijl benadrukt Jacobsen dat het met die verliefdheid begon: ‘Het is een fascinerende tijd van ontdekken waarin hij, beetje bij beetje, met angstig onzeker gejubel, in ongelovig geluk zichzelf ontdekt.’ Vervolgens vliegt de roman van Niels zijn ene liefde, verliefdheid of diepe vriendschap naar de volgende. Dat ‘vliegen’ mag vrij letterlijk genomen worden, want aan dagelijksheid van welke soort dan ook besteedt het boek geen woorden. De emotioneel dorre jaren van Niels worden simpelweg overgeslagen. Alles draait om de momenten en perioden waarin zijn gevoel sterk oplaait, of juist abrupt neerploft en uitdooft.

Droom en dichterschap

Na zijn jeugd vertrekt Niels, in zijn dromen al een groot dichter, naar Kopenhagen. Hij raakt verwikkeld in een wonderlijke halfechte, halfgefantaseerde relatie: ‘een liefdesfantasie met echte tableaus’. Dit bood hem een basis om zich verder op te ontwikkelen. De vertelstem uit het boek deelt mee: ‘En dat had hij nodig. Er moest immers een dichter uit Niels Lyhne worden.’ Mooier nog is het vervolg – en laat ik nu ook maar benadrukken dat Niels Lyhne de door Rilke gewekte verwachtingen inlost. Want deze liefde haalt hem uit de droom en zet hem op een nieuw ontdekkingsspoor, op een pad naar werkelijker zelfkennis:

Mensen kunnen heel verschillend zijn, maar hun dromen zijn dat niet, want de drie of vier dingen die zij begeren, laten ze zich in hun droom geven, min of meer vlug, min of meer volledig, maar ze krijgen ze altijd, allemaal, er is immers niemand die in zijn droom in ernst met lege handen achterblijft. Daarom ontdekt niemand zichzelf in zijn dromen, wordt zich daar nooit bewust van zijn eigenaardigheden, want de droom weet er niets van hoe het je volstaat om de schat te vinden, hoe je die loslaat als je hem verliest, hoe je verzadigd wordt als je geniet, waarheen je je wendt als je gemis voelt.

Deze fundamentele liefdesfantasie laait op en dooft uit. Wat volgt is teleurstelling, de vermoeidheid van de obsessie met het ‘zelf’, alles doordringend spleen, maar dan ook weer de plotse verfrissing van weer oplaaiende liefde en de hernieuwd optimistische overtuiging  de onbekende wereld te kunnen veroveren.

Jens Peter Jacobsen (1847-1885) beschrijft dit alles in overvloeiende romantische taal. Zijn zinnen komen hoogrollend aangolven, en vaak volgt er een bijzin meer dan je verwacht. Maar dankzij Jacobsens nauwkeurige stijl werd de romantische stijl mij, 21^e-eeuwse lezer, niet vaak teveel. Daarbij is het kardinale punt waarschijnlijk dat Jacobsen niet alleen excelleert in schetsen van lichtval, geurzweem en het eb en vloed van de liefde, maar tevens in zijn scènebeschrijvingen (waarbij ik hier op de koop toeneem dat de krachtige verstilling zonder de context mogelijk wat verloren gaat):

En mij was je helemaal vergeten,’ fluisterde hij.
Het leek of ze het niet hoorde, ze sloeg niet eens haar ogen op; toen schudde ze eindelijk haar hoofd, heel even, en toen een flinke poos later, weer, heel even.

Nog een laatste groot compliment: Jacobsen heeft een groot psychologisch inzicht: zie het lange droomcitaat hierboven. Daarnaast is dit te zien in het terugkerende thema van het vermogen van de mens tot zelfbedrog: de mens die hoopt en die illusies creëert tegen beter weten in. Of de man die een ideaalbeeld creëert van een vrouw, en vergeet dat onder het op de werkelijkheid geplakte beeld geen droom- maar een mensenvrouw zit.

Jobsgeschiedenis

Natuurlijk is het een zeer eind negentiendeeeuws boek. Jacobsens Niels Lyhne is atheïst, discussieert over hoe een religieloze samenleving eruit zou zien en hij zet zich af tegen de burgerlijke waarden. Af en toe kan je overeenkomsten zien met de iets later schrijvende Couperus, en de toon van Jacobsen heeft soms ook even klank en kleur die herinnert aan Rilke. Tevens mag de nieuwe vertaling – de vorige stamde uit de jaren veertig – geprezen worden. Vertaalster Annelies van Hees zet af en toe een passend smakende ouwelijke term in: ’tamme godszegen’ bijvoorbeeld.

In het laatste kwart verwordt het verhaal tot een soort halfomgedraaide jobsgeschiedenis, ware het niet dat Niels Lyhne atheïst is en (net aan) blijft. De boodschap lijkt: al het geluk is tijdelijk. En iets minder nadrukkelijk: misschien is al het ongeluk dat ook.