De belofte van dit tiende nummer is – net als destijds de aankondiging van Das Magazin – niet zonder bravoure: ‘Tien auteurs die het gezicht zullen vormen van de literatuur van morgen. Voor dit boek schreven ze elk een nieuw verhaal dat hun schrijverschap definieert.’ Wie spreekt van ‘de beste’, maakt nieuwsgierig naar de maatstaven. Die waren ‘legio’, zegt het voorwoord, maar uitgelicht worden verbeelding, stijl, oorspronkelijkheid en het uitdragen van de literatuur. Als de tien verhalen vervolgens tegenvallen, rijst de vraag waarmee ook Louis van Gaal deze dagen om de oren wordt geslagen: lag het aan het systeem, of aan de uitvoering?

Trucje
Eerst: uit wie bestaat dit beloftenteam? Op volgorde van geboortejaar: Maartje Wortel, Cristophe van Gerrewey, Joost de Vries, David Pefko, Hanna Bervoets, Özcan Akyol, Philip Huff, Daan Heerma van Voss, Yannick Dangre en Thomas Heerma van Voss. Hoewel het woord ’team’ misschien niet op z’n plaats is, ontkom je er bij zo’n verzameling niet aan een beeld te vormen van de stand van zaken in de jonge, Nederlandse literatuur. Ik werd – helaas – niet bepaald van mijn sokken geblazen.

Van wie ik al kende, verrast niemand me. Bij Hanna Bervoets zijn ook nu de personages ontwapenend, maar het gaat steeds dezelfde kant op: richting het gruwelijke. Het mag dan misschien zijn wat haar ‘schrijverschap definieert’, het doet af aan het verhaal als het einde een trucje lijkt. Ook bij Özcan Akyol en Philip Huff ontbreekt een ziel in het vertelde. Het is allemaal te licht, te willekeurig, al heel snel weer vergeten.

Fijne kerels
Positiever dan: Maartje Wortel schreef een mooi verhaal over een vrouw die in een camper woont, en verliefd wordt op een bekende actrice. Prettige stijl en ideeën die bijblijven – ik heb meteen haar laatste roman IJstijd aangeschaft.

Samen met Maartje Wortel was het verhaal van Joost de Vries favoriet. Hij vindt precies de goede toon om te schrijven over twee broers die naar Waterloo afreizen om daar de veldslag waar Napoleon verslagen werd na te spelen. Wordt over deze hobby doorgaans nogal geringschattend gedaan (denk aan Paul de Leeuw in de film Alles is liefde), bij de Vries worden de broers fijne kerels. Een andere ‘soldaat’ wordt dan wel weer heel geniepig omschreven:

Ik besloot dat ik Raymond mocht zoals je bepaalde taxichauffeurs mocht – omdat je niets met hen te maken hebt maar toch je leven in hun handen legt. De vertrouwensband werd nog eens versterkt omdat hij precies het soort vormeloze grijs-paarse trui droeg met een geometrisch patroontje dat mijn lievelingsleraar op mijn protestants-christelijke basisschool had. Groot kaal hoofd, wangen als zadeltassen, maar een smalle, puntige, harde neus, een en al kraakbeen – je kon je voorstellen dat je zo’n neus in het slot stak en het ermee open wriemelde.

Het schrijftalent en plezier spat van de pagina. Heerlijk. Hoewel het geen wedstrijd is, steken dit soort passages er toch echt wel boven uit. Bij Yannick Dangre mis ik stijl: hoewel hij eigenlijk het grootste verhaal vertelt, wordt het nergens echt heet onder de voeten. Zijn bijdrage leunt daarvoor te zeer op vlotte leesbaarheid en een verrassingseffect aan het slot.

Precies andersom is het bij Daan Heerma van Voss. De verrassing zit al het gegeven: een doodnormale man wordt verward met de huurmoordenaar die het op hem gemunt blijkt te hebben. Hoewel het ingenieus en grappig in elkaar zit, zakt het verhaal in als blijkt dat de ‘onschuldige’ man doelwit is vanwege ‘niet oprecht leven’. Brr, en dat leidt dan ook nog tot nieuwe inzichten: ‘principes, waarden en juistheid van leven zijn grootheden waarnaar je behoort te leven’.

Meer willen
Zoals gezegd: De Tien is een sympathiek initiatief waar ik eigenlijk niet al te kritisch over wil doen. Maar hoe goedmoedig je er ook in gaat, je wordt teleurgesteld. De vraag wat een kort verhaal eigenlijk moet bieden dringt zich op. Toch op z’n minst: meer willen. Nieuwsgierig worden, geprikkeld raken. Dat gebeurt helaas nauwelijks. Ook niet door de kaft overigens, en dat terwijl Das Magazin juist bekendstaat om de prachtige vormgeving. Volgens mij kan men beter dan dit. Kunnen negen van de tien echt wel scherper, driftiger en mooier schrijven. De uitvoering dus, niet het systeem. Bij het volgende jubileum dan maar?

Franz Tunda vecht in de Grote Oorlog aan het oostfront, belandt als krijgsgevangene in Siberië, helpt een revolutionair handje mee in het Rode Leger en keert uiteindelijk terug in het naoorlogse Wenen en Berlijn. Daar wordt hij, al dringt dat maar mondjesmaat tot hem door, als een vreemdeling gezien en behandeld. Tunda verlaat verloofde Irene voor de oorlog. Op het eind van de roman herkent zij hem niet en loopt hem straal voorbij: haar leven is intussen een heel andere richting gegaan. Laatste zin van de roman: ‘Niemand op de wereld was zo overbodig als hij.’ Wat hooguit op een haar na verschilt van de overtollige mens die in menige Russische roman aan het tobben is.

Pareltjes

Vlucht zonder einde, knap en adequaat vertaald door Elly Schippers, verrast door snelle wendingen in beschrijvingen, gedachten en dialogen van personages in wie Roth zich soepel inleeft, ook al verschijnen ze maar kort in beeld. Een dame ‘nam het gebakje met leren vingers aan, stopte het tussen lippen van karmijn, kauwde met tanden van porselein – of haar gehemelte echt was, was nog maar de vraag.’ Beknopt en fantastisch beschrijft Tunda zijn vrijpartij:

Het was donker, we voelden het bed, we zagen het niet. ‘Hier prikt iets,’ zei ze later. Maar we deden het licht niet aan. Ik kuste haar, ze wees me met haar vinger nu eens hier, dan weer daar, haar huid glansde in het donker, ik volgde met trillende lippen haar dansende vinger.

Sommige zinnen, hoe compact ook, zijn zo rijk aan uit elkaar voortvloeiende nuances en associaties dat er niets anders op zit dan ze twee of drie keer te lezen. Eén voorbeeldje: ‘Hij bezat meer zelfstandigheid dan nuttig is voor een theorie die het leven aan zichzelf tracht aan te passen.’ Roth blijft mede zo leesbaar door een stijl waarin het journalistieke en literaire voorbeeldig vervlochten zijn. Geen lange uitweidingen, geen darlings die de dood verdienen. ‘De booglampen schommelden en veegden lichte schaduwen over de vochtige stenen.’ Zo’n zin is accuraat genoeg om net niet te poëtisch te worden. Prettig is ook de licht schertsende inslag van heel wat passages.

Stand-in

Toch kleeft er ook iets merkwaardigs aan Vlucht zonder einde. Aanvankelijk voerde Roth zijn hoofdfiguur in de eerste persoon op, waarna hij die ‘aus der ersten Person in die dritte’ veranderde. Franz Tunda is dan de vriend van de ik-figuur en deze draagt net als de alwetende romancier de naam Joseph Roth. Dat mag, maar tegelijk kán dat niet: het is onmogelijk dat de romanfiguur Roth net zo alwetend is aangaande zijn vriend Tunda als de romancier zich dat veroorlooft. Het effect is dat karakter en gedachtegoed van Tunda nogal overeenkomen met die van vriend Roth. Tunda lijkt diens stand-in. Dit maakt de roman tot een bijna postmodern curiosum. Toch leidt die welbewust toegepaste ‘fout’ allerminst tot een mislukte roman.

Het strookt met Tunda’s ‘overbodigheid’ dat Roth niet echt tot hem laat doordringen, alsof Tunda ook niet helemaal tot zichzelf doordringt. Deze richt zijn aandacht liever op een opeenvolging van bijfiguren. Beschreven wordt ook eerder wat Tunda ziet en hoort en wat hij daarvan vindt. Het verhaal heeft daardoor een sterk zintuiglijke inslag. Veel beschrijvingen worden bovendien verdubbeld in een metaforiek die op een mooie manier ook afleidend werkt.

Euroscepsis

Al heeft Roth het over Tunda, mogelijk zag hij zich als een ‘modern mens’:

een Europeaan, een individualist, zoals ontwikkelde mensen zeggen. Om zich uit te leven had hij ingewikkelde verhoudingen nodig. Hij had de sfeer van duistere leugens nodig, van valse idealen, ogenschijnlijke gezondheid, duurzaam bederf en rood beschilderde geesten, de sfeer van kerkhoven die eruitzien als balzalen, of als fabrieken, of als kastelen, of als scholen, of als salons.

Dankzij Roth’s visionaire inslag (de Tweede Wereldoorlog voorvoelde hij ook) lijkt hij de moderne mens te voorzien die in ons tijdperk de wereld bevolkt. Enigszins dreigend klinkt het wél.

Ook hoopte Tunda destijds ‘op een verenigd Europa onder het bewind van een paus met een werelds dictatoriaal gezag of zoiets.’ En: ‘…die gemeenschap bestaat niet, anders zou ze zichzelf wel in stand weten te houden. Het lijkt mij trouwens zeer de vraag of er wel iets in het leven te roepen valt.’ Euro-scepsis avant la lettre.