Yue Minjun, Romantic Realism, Study Number 5, 1999.

Gastcurator Anne Berk heeft werk van een diverse schare aan hedendaagse kunstenaars geselecteerd voor de tentoonstelling. Het uitgangspunt hierbij is de manier waarop zij reageren op de huidige tijd en de ‘grote vragen des levens’. Een breed perspectief, dat resulteert in uiteenlopende artistieke reacties. In het werk van de gekozen westerse kunstenaars staat een nadruk op persoonlijke kwesties centraal. Zo getuigt Kiki Smith’s sculptuur van haar alter ego Alice een diepgravend onderzoek naar zichzelf en haar verleden. De kunstenaars uit overige delen van de wereld zijn met meer politiek geladen werk vertegenwoordigd op de tentoonstelling. Met name de omvangrijke installatie Fermentation of the Mind (1990) van de Indonesische kunstenaar Heri Dono valt op. Het werk bestaande uit gipsen hoofden die met elektronica aan ouderwetse schoolbankjes zijn gekoppeld, roept onvermijdelijk de associatie met hersenspoeling op. Een duidelijk politiek statement gezien Dono’s achtergrond als anti-Soeharto revolutionair.

Juan Muñoz, Conversation Piece, 2001. Foto: Luis Asin, ©The Estate of Juan Muñoz.

Aandrang tot vluchten

Zo’n strikte tweedeling als westers individualisme versus niet-westers activisme zou de expositie echter geen recht doen – laat staan de hedendaagse kunstpraktijk. Er blijken vele manieren waarop kunstenaars reageren op het ‘verdwijnen van de grote verhalen’ in de huidige postmoderne wereld. De aandrang om te vluchten – in religie, cynisme of je eigen kussen – is hierbij een terugkerend motief. Sommigen, zoals de Belg Johan Tahon, laten zich meevoeren door een mystieke beleving en wentelen zich in een hernieuwd godsverlangen. Andere kunstenaars zijn uitgesproken cynisch en lijken alle idealen te hebben laten varen. Yue Minjun’s bekende sculptuur Romantic Realism, Study Number 5 van te breed grijnzende, blinkend roze activisten met een leeg spandoek is hier exemplarisch. Waar moeten we nog in geloven? De Chinese kunstenaar legt de vinger op de zere plek: de hoge verwachtingen van het post-maoïstische China zijn inmiddels verdampt.

Het wrange absurdisme van Minjun krijgt een dreigend randje in het werk van Folkert de Jong. In Operation Harmony (2008) spietst hij misdadigers uit de geschiedenis op lugubere wijze aan vrolijk gekleurde kruisen. Fanatisme moet ten koste van alles bestreden worden, desnoods met geweld. Juan Muñoz biedt in zijn Conversation Piece evenmin een rooskleurig – zij het minder agressief – perspectief: de blinde wezens lijken dynamisch, maar zitten gevangen in hun eigen ‘lichaam’ en zijn bovendien bevroren in bewegingloos brons. Het gevoel van verlamdheid dat dit werk uitstraalt is treffend: welke kant moeten we opgaan? Eenzelfde soort verstarring is bijna tastbaar in Berlinde de Bruyckere’s The Pillow. Het verkrampte lichaam verbeeldt een herkenbaar verlangen om soms te kunnen verdwijnen in je kussen.

Berlinde de Bruyckere, The Pillow, 2010. ©Mirjam Devriendt.

Veelvoud aan betekenis

Het proberen te vinden van hét antwoord in de ‘zoektocht naar betekenis’ lijkt gedoemd om te mislukken. Maar misschien is het stellen van de vraag wel belangrijker, aldus curator Berk. Dat haar filosofische overpeinzingen interessant zijn staat buiten kijf. De onderbouwing van haar betoog met kunst roept daarentegen soms vraagtekens op. In de praktijk van het zoeken van een plaatje bij het praatje ligt een eenzijdige interpretatie van de kunst al snel op de loer. Dat kunstwerken theorieën zouden weerspiegelen blijft altijd lastig te bewijzen. Daarbij is het een wel erg breed punt: betekenis geven aan het leven is iets dat iedereen nastreeft, en kunst zou je kunnen zien als een uiting daarvan.

Toch slaagt deze tentoonstelling wonderwel. Naast de ietwat dwingende en soms ongenuanceerde zaalteksten, is de kunst een verademing. De werken maken talloze interpretaties mogelijk en laten uiteenlopende reacties zien op de huidige tijd, variërend van idealisme tot zwartgalligheid. De keuze voor mensbeelden is een fijne rode draad, die de nodige verbinding verschaft. Bovenin de wolk-vormige opbouw van het museum bieden bankjes met afgietsels van Caspar Berger’s botten de mogelijkheid tot filosofische reflectie. Maar ook als alle hoogdravende cultuurduiding langs je heen glijdt is de tentoonstelling de moeite waard. Je hoeft geen ziener te zijn om de schoonheid van de kunst te kunnen aanschouwen.

Foto: Amsterdam Museum

Als onderdeel van de programmalijn Landschap en Interieur is in de grote zaal een zestal stijlkamers opgetrokken die ieder een andere benadering van de ruimte laten zien. Angelidakis ontleedt de klassieke kamer in onderdelen en betekenis en maakt een nieuwe opstelling die vooral laat zien hoe de stijlkamer in het midden van de vorige eeuw verdween ten gunste van de witte en neutrale museumopstelling.

Zonder context

Het was Willem Sandberg die als conservator – en later als directeur – van het Stedelijk Museum Amsterdam in 1938 het einde van de traditionele stijlkamer inluidde. In zijn tentoonstelling Abstracte Kunst wilde hij de avant-gardistische kunst tegen een totaal witte achtergrond exposeren. Op zijn bevel, en in samenwerking met de functionalistische architect Mart Stam, werden de museumwanden hagelwit geschilderd en werd een begin gemaakt de stijlkamers te ontmantelen.

Tentoonstelling Abstracte Kunst, 1938 Foto: Stedelijk Museum Amsterdam

Sandbergs ‘white cube’-concept is vanaf die tijd dé standaard als presentatiemodel in de internationale museumwereld. Zijn opvatting om de unieke werken in een contextloze omgeving te plaatsen en zo de individuele betekenis te benadrukken werd universeel omarmd. Maar Sandberg had nog een ander doel met zijn witte en lichte openheid: de straat moest naar binnen worden gehaald. Met de stijlkamer verdween ook de hermetische introversie die tot dan toe het museale beleid had gedomineerd. De kunst was van iedereen.

Gipsplaat

Andreas Angelidakis heeft in het centrum van zijn opstelling een volledige stijlkamer – de uit het Stedelijk afkomstige Empire kamer – gepland die tijdens de tentoonstellingsduur door een team van restauratoren stukje bij beetje wordt geassembleerd. Eromheen staan vijf installaties die in een vrijstaand frame een experimentele verbeelding vormen van de originele stijlkamer. Het begint met een echte ‘white cube’ die inmiddels ook als eigentijdse stijlkamer kan worden aangemerkt. Vooral de foto’s van Sandberg en die met de door hem in 1938 ingerichte witte zalen vormen een bijzondere weergave van zijn hoogst moderne visie.

Empire kamer, 2015 Foto: Johannes Schwartz

De andere kamers in de tentoonstelling zijn nogal diffuse interpretaties van Andreas Angelidakis die vooral een kunstzinnige weergave vormen. In een van de ruimtes wordt een stijlkamer rondom geprojecteerd op hangende doeken waarop ook bewegend museumpubliek is te zien. Een kamer vormt een gestileerde begrenzing waarin alle specifieke stijlelementen zijn gemaakt uit grijskleurig gipsplaat. Ook de demontage, opslag en verplaatsbaarheid van stijlkamers wordt gevisualiseerd door een kamer geheel opgetrokken uit kratten en ander verpakkingsmateriaal.

Associatief

Het moet gezegd: Het Nieuwe Instituut heeft een ambitieuze opvatting om de haar toebedeelde taken (ontwerp en innovatie vanuit een multidisciplinair perspectief) voor het voetlicht te brengen. Het zijn geen eenvoudige weergaven van verschillende beeldende onderwerpen, maar de toeschouwer moet flink in het associatieve vermogen tasten om de juiste context te destilleren.

Die doelstelling zorgt voor tentoonstellingen waar ‘gewerkt’ dient te worden. Hier geen plaatjes kijken en bordjes lezen maar een totale onderdompeling in verrassende visies en bijzondere presentaties. De alom aanwezige prikkel van vernieuwing is voelbaar op vele vlakken, terwijl ook met de eigen collectie innovatieve plannen worden ontwikkeld. Soms is het instituut nog wat zoekend, zoals met deze tentoonstelling, maar ook dat past bij haar ietwat eigengereide missie. En ja, de oorspronkelijke geest van Sandberg is hier niet ver te zoeken.