Vijf uit twaalf: Kiss (clean version) (2006)
Er staat een bankje, er hangen werken aan de muur. Toch is het vooral de grote, zowel in breedte als in hoogte, witte wand met links in de hoek een doorgang waarachter slechts zwart te zien is, die de aandacht vraagt. Het maakt nieuwsgierig naar wat er achter de wand te zien is – of er überhaupt iets te zien is. Naast de doorgang zit een suppoost. Hij zegt niks en kijkt rustig toe hoe ik door de doorgang het zwart in loop. Op de tast baan ik me een weg door een gang die almaar donkerder wordt. De gang mondt uit in een ruimte van groot zwart ‘niks’. Hoewel, bij nader inzien lijkt de ruimte veeleer zwanger van zwart te zijn.
De eerste paar minuten is het enige dat ik kan vaststellen de zachte structuur onder mijn schoenen: tapijt. Ook zwart. Het is stil in de ruimte en het duurt voor mijn gevoel zeker vijf minuten voordat ik de contouren van de ruimte kan ontwaren. Vanuit het zwart doemt een schim op. Eenmaal dichterbij blijkt het een medewerker van het Stedelijk te zijn die mij toevertrouwt dat mijn ogen even moeten wennen aan het licht. ‘Eerder het gebrek eraan’, gaat het door mijn hoofd.
Ik neem plaats op de grond terwijl mijn ogen zich meer en meer aanpassen. Trage beweging. Meerdere armen en benen. Een kluitje mens in grijstinten: langzaam wordt duidelijk dat er zich op de grond, net uit het midden, iets bevindt.
Het origineel is het verschil
Het blijken in totaal vier armen en vier benen te zijn, twee van elk behoren toe aan respectievelijk een man en een vrouw. Ze bewegen traag en zijn het overgrote gedeelte van de tijd met elkaar verstrengeld. De periodes dat er afstand tussen de twee bestaat, zijn veruit in de minderheid. Langzaam neemt de man plaats in de armen van de vrouw en nestelt zich op haar schoot. Op dat moment weet ik het zeker, de man en vrouw voeren ‘dezelfde’ choreografie uit die vorige maand onderdeel was van Kiss (2002) en opgevoerd werd in de zaal grenzend aan deze ruimte.
‘Kiss’. ‘Tino Sehgal’. ‘2006’. Om beurten spreken de vertolkers de woorden uit die tezamen de informatie vormen die normaliter op het titelbordje te lezen zou zijn. Het valt op dat dit een recentere versie is van Kiss; dit werk dateert uit 2006, waar de in april opgevoerde versie uit 2002 stamt. Het roept de vraag op of er – wanneer een werk dezelfde titel heeft en de choreografie dezelfde bewegingen bevat, maar de omstandigheden (ruimte, kleding, licht) van elkaar verschillen – sprake is van een recente versie van een reeds bestaand werk of een geheel nieuw werk. Is Kiss (clean version) een hertaling of aanscherping van Kiss? Zinspeelt de toevoeging van ‘clean version’ daarop? Of zijn het twee op zichzelf staande werken die een noemer delen, als een serie, een reeks bijna? En als dat laatste het geval is, wat betekent het dan voor de bezoekers die Kiss niet eerder hebben gezien?
Verwachtingen en patronen
Kiss (clean version) doorbreekt op meerdere manieren het verwachtingspatroon dat Sehgals werk in de voorafgaande maanden gecreëerd heeft. Waar in april en alle voorafgaande maanden het aantal vertolkers culmineerde, neemt in mei zowel het aantal werken als vertolkers af – er is slechts één werk te zien en dat bestaat uit twee vertolkers. Daarnaast wordt het werk opgevoerd in een verduisterde ruimte. Het licht dat normaal gesproken door het gedeeltelijk glazen plafond naar beneden schijnt, wordt nu tegengehouden doordat deze ‘lichtbak’ is afgedekt met donker folie. Slechts zes spleetjes laten wat licht toe in de ruimte. Bovendien is het aantal manieren om de ruimte binnen te komen teruggebracht tot één: bezoekers betreden en verlaten de zaal door dezelfde zwarte gang. De andere doorgangen, die de zaal verbinden met de naastgelegen ruimtes, zijn afgeschermd.
Dan nog een laatste, onmiskenbaar groot, verschil met de tot nu toe opgevoerde werken: de vertolkers zijn geheel ontkleed. Niks alledaagse kleding, volkomen naakt. Hoewel het gebrek aan licht maakt dat alles een soort poederige en korrelige waas over zich heen krijgt, waardoor bezoekers niet in staat zijn een scherp en gedetailleerd beeld te krijgen van de gezichten en lichamen van de vertolkers, is er vooral ook veel wel te zien. Het bijzondere hieraan is dat het zaken zijn die je normaliter waarschijnlijk wel zou registreren, maar waar aan je niet veel waarde zou toekennen. Nu dat wat je kunt zien beperkt is, verandert ook je blik. Zo valt op dat de huid van de vrouw lichter is dan die van de man. In het daglicht is dit waarschijnlijk maar een nuance, maar in een donkere ruimte als deze zijn het dit soort details die betekenis geven en krijgen. Daarentegen blijft de precieze plek waar de man zijn hand plaatst, alvorens over de vrouw heen te kruipen, een mysterie.
‘Is it closed?’
Eenmaal aan het licht gewend, zijn het de reacties van de bezoekers die de zaal nog maar net betreden hebben die de situatie vermakelijk maken. Het is duidelijk dat bezoekers nog niet kunnen zien wat er zich in de zaal afspeelt en zich dus ook niet bewust zijn van het feit dat er zich al meerdere bezoekers in de zaal verzameld hebben. De nodige angstkreten worden geslaakt en nagenoeg alle bezoekers lopen met hun armen voor zich uit de donkerte in.
‘Is it closed?’, hoor ik een dame vragen aan de suppoost die naast de ingang zit. Hij schudt waarschijnlijk van nee, want even later zie ik een vrouw de ruimte betreden. Een paradoxale vraag om te stellen wanneer je voor een deuropening staat. Het lijkt alsof het zwart afschrikt. Niet weten waar je uitkomt, wat je te zien krijgt en daarvoor een zwarte gang op de tast door moeten gaan; het is niet wat doorgaans omschreven wordt als uitnodigend. Het maakt wel nieuwsgierig. Daarin vraagt Kiss (clean version) meer van de bezoekers dan Sehgals eerdere werken. Allereerst moet je de drempel over om door het zwart heen te gaan, vervolgens moet je de tijd nemen om je ogen aan het donker te laten wennen.
Is verhullen in zekere zin nodig om te kunnen onthullen, of om onthulling zichtbaar te maken? Zou het verhullende van het zwart het onthullende van het naakt mogelijk maken? Zoals het onthullende van het daglicht het verhullende van alledaagse kleding nodig lijkt te hebben? Kiss en Kiss (clean version) spelen het spel van de paradox en zijn als een dialoog tussen context en archetype. Waarin de één de ander bevraagt en de ander de één.
Inktzwarte Phaedra’s love geeft weinig hoop
De jonge regisseuse Nina Spijkers ziet in Phaedra’s Love van Sarah Kane een ode aan het leven, vooral aan intens leven. Ze is op zoek gegaan naar de liefde en de lichtheid in het stuk. Maar na anderhalf uur verlaat het publiek de zaal zonder hoop, zonder glimlach. Phaedra’s love is gruwelijk, morbide en inktzwart.
Sarah Kane pleegde op jonge leeftijd zelfmoord en liet een klein, maar indrukwekkend oeuvre achter. Phaedra’s love is haar enige bewerking van een klassieke tekst: Phaedra van de Romeinse toneelschrijver Seneca. Ze verlegt hier het perspectief van Phaedra (Bien de Moor) naar haar stiefzoon Hippolytus (een virtuoze Sander Plukaard). Hij is een verwende, afgestompte en cynische prins die zich vermaakt met televisiekijken, gamen en seks. Phaedra is tijdens de afwezigheid van haar man, koning Theseus, hopeloos verliefd op Hippolytus geworden. Ze werpt zich ondanks de adviezen van haar dochter Strophe voor zijn voeten: ze wil hem, alleen hem.
Wreed, maar eerlijk
Hippolytus lijkt ongevoelig voor haar liefde – zoals hij ongevoelig is voor alles – en wijst haar af. Phaedra is desperaat en berooft zich van het leven. Ze laat nog wel een briefje achter met de beschuldiging dat Hippolytus haar verkracht heeft, naar haar zeggen om hem te redden van het juk van het ingeperkte leven van een prins. Een cadeau aan hem. Hij wordt vastgezet en in een cruciale scène tussen de priester en Hippolytus zien we eindelijk een andere kant: iemand die misschien wreed en lui is, maar wel eerlijk. Het helpt hem niet: hij wordt uiteindelijk toch ter dood veroordeeld.
Te veel afstand
Spijkers kiest voor een gestileerde en staccato spelvorm. Geen ingeleefd, psychologisch spel, maar ritmisch, op de poëzie van de tekst. Meerstemmig gezongen koortjes, strakke dansjes en het samen eten en uitspugen van een appel. Het wordt daardoor soms gevaarlijk (zoals bij de scène met de appels), soms blijven de personages daardoor te veel op afstand. Het is al moeilijk om in deze tekst de schoonheid en de oprechtheid van de personages te zien, maar als we dan ook niet weten waarom ze zo doen, blijft het cynischer en zwarter dan Spijkers beoogt.
Expliciete seks
Waar in de tijd van Seneca de gruwelijkheden zich vooral backstage afspeelden, zien we in deze moderne vertaling alles op het toneel. Binnen vijf minuten hebben we al de eerste aftrekscène te pakken (waar Hippolytus zijn zaad aan zijn sokken afveegt en er nog even aan ruikt) en vervolgens krijgen we nog een heel arsenaal aan expliciete seksuele en gewelddadige handelingen voorgeschoteld. Kane vond dat als je dingen niet op het toneel kon laten zien, het ook geen onderwerp van (maatschappelijk) debat kon zijn.
Geen troost
Spijkers heeft de aanwijzingen van Kane trouw gevolgd. Je kunt je afvragen waarom. Waarom heeft zij gekozen voor juist deze tekst, als ze zo graag een ode aan de liefde en het leven wilde brengen? De laatste gruwelijke beelden zijn weliswaar kort in verschillende tableaus te zien, maar het is redelijk onvoorstelbaar dat hiermee het publiek een gedachte van troost of (mede)menselijkheid wordt geschonken. Bovendien is het ritme van de tekst dwingend en ligt het tempo hoog. Je krijgt te weinig tijd om mee te leven met de personages en te begrijpen hoe zij uiteindelijk tot zoiets in staat zijn.
Goed en kwaad
En dan zitten we nog met de rol van de priester: Hippolytus verwijt hem hypocrisie. Een priester kan biechten en is daarmee vrij van zonden. We zien de priester na een (eindelijk spannende) scène over wat nu goed en kwaad is, Hippolytus uiteindelijk dwingend een kus op de mond geven. Uit respect en liefde zoals Spijkers beweert? Of is het een moment waarin de schijnheiligheid omtrent de seksuele moraal van de kerk weer wordt bevestigd? Aangezien we de worsteling van de priester niet zien, lijkt die laatste interpretatie meer voor de hand liggen.
Smerige wereld
Het decor is beeldschoon, een grote lijst met daaruit een catwalk waar de prins op zit. Erachter staat een wand van subtiel bewegend bos. De andere personages bekijken Hippolytus van achter; vals, want het is zo onmogelijk het gevecht te winnen. Het decor houdt de prins letterlijk gevangen in zijn eigen wereld. Een smerige wereld, waar de hoop en de schoonheid van het leven helaas ver te zoeken is.
Toneelschuur Producties - Phaedra's Love
Regie: Nina SpijkersArtiest: Toneelschuur Producties
Gezien op woensdag 20 mei 2015 in De Toneelschuur, Haarlem
Misschien ook iets voor u
Twaalf keer Sehgal – mei
/ 0 Reactiesdoor: Laure van den Hout0 SterrenEen retrospectief van een jaar. Twaalf werken in de vorm van geconstrueerde situaties, elke maand één. Dagelijks opgevoerd vanaf het moment dat het Stedelijk opengaat totdat het sluit. Tino Sehgal choreografeert met zijn werken, die elke maand in een andere zaal van het museum te vinden zullen zijn, niet alleen hen die zijn werken vertolken, maar ook het gedrag van het museumpubliek.
Vijf uit twaalf: Kiss (clean version) (2006)
Er staat een bankje, er hangen werken aan de muur. Toch is het vooral de grote, zowel in breedte als in hoogte, witte wand met links in de hoek een doorgang waarachter slechts zwart te zien is, die de aandacht vraagt. Het maakt nieuwsgierig naar wat er achter de wand te zien is – of er überhaupt iets te zien is. Naast de doorgang zit een suppoost. Hij zegt niks en kijkt rustig toe hoe ik door de doorgang het zwart in loop. Op de tast baan ik me een weg door een gang die almaar donkerder wordt. De gang mondt uit in een ruimte van groot zwart ‘niks’. Hoewel, bij nader inzien lijkt de ruimte veeleer zwanger van zwart te zijn.
De eerste paar minuten is het enige dat ik kan vaststellen de zachte structuur onder mijn schoenen: tapijt. Ook zwart. Het is stil in de ruimte en het duurt voor mijn gevoel zeker vijf minuten voordat ik de contouren van de ruimte kan ontwaren. Vanuit het zwart doemt een schim op. Eenmaal dichterbij blijkt het een medewerker van het Stedelijk te zijn die mij toevertrouwt dat mijn ogen even moeten wennen aan het licht. ‘Eerder het gebrek eraan’, gaat het door mijn hoofd.
Ik neem plaats op de grond terwijl mijn ogen zich meer en meer aanpassen. Trage beweging. Meerdere armen en benen. Een kluitje mens in grijstinten: langzaam wordt duidelijk dat er zich op de grond, net uit het midden, iets bevindt.
Het origineel is het verschil
Het blijken in totaal vier armen en vier benen te zijn, twee van elk behoren toe aan respectievelijk een man en een vrouw. Ze bewegen traag en zijn het overgrote gedeelte van de tijd met elkaar verstrengeld. De periodes dat er afstand tussen de twee bestaat, zijn veruit in de minderheid. Langzaam neemt de man plaats in de armen van de vrouw en nestelt zich op haar schoot. Op dat moment weet ik het zeker, de man en vrouw voeren ‘dezelfde’ choreografie uit die vorige maand onderdeel was van Kiss (2002) en opgevoerd werd in de zaal grenzend aan deze ruimte.
‘Kiss’. ‘Tino Sehgal’. ‘2006’. Om beurten spreken de vertolkers de woorden uit die tezamen de informatie vormen die normaliter op het titelbordje te lezen zou zijn. Het valt op dat dit een recentere versie is van Kiss; dit werk dateert uit 2006, waar de in april opgevoerde versie uit 2002 stamt. Het roept de vraag op of er – wanneer een werk dezelfde titel heeft en de choreografie dezelfde bewegingen bevat, maar de omstandigheden (ruimte, kleding, licht) van elkaar verschillen – sprake is van een recente versie van een reeds bestaand werk of een geheel nieuw werk. Is Kiss (clean version) een hertaling of aanscherping van Kiss? Zinspeelt de toevoeging van ‘clean version’ daarop? Of zijn het twee op zichzelf staande werken die een noemer delen, als een serie, een reeks bijna? En als dat laatste het geval is, wat betekent het dan voor de bezoekers die Kiss niet eerder hebben gezien?
Verwachtingen en patronen
Kiss (clean version) doorbreekt op meerdere manieren het verwachtingspatroon dat Sehgals werk in de voorafgaande maanden gecreëerd heeft. Waar in april en alle voorafgaande maanden het aantal vertolkers culmineerde, neemt in mei zowel het aantal werken als vertolkers af – er is slechts één werk te zien en dat bestaat uit twee vertolkers. Daarnaast wordt het werk opgevoerd in een verduisterde ruimte. Het licht dat normaal gesproken door het gedeeltelijk glazen plafond naar beneden schijnt, wordt nu tegengehouden doordat deze ‘lichtbak’ is afgedekt met donker folie. Slechts zes spleetjes laten wat licht toe in de ruimte. Bovendien is het aantal manieren om de ruimte binnen te komen teruggebracht tot één: bezoekers betreden en verlaten de zaal door dezelfde zwarte gang. De andere doorgangen, die de zaal verbinden met de naastgelegen ruimtes, zijn afgeschermd.
Dan nog een laatste, onmiskenbaar groot, verschil met de tot nu toe opgevoerde werken: de vertolkers zijn geheel ontkleed. Niks alledaagse kleding, volkomen naakt. Hoewel het gebrek aan licht maakt dat alles een soort poederige en korrelige waas over zich heen krijgt, waardoor bezoekers niet in staat zijn een scherp en gedetailleerd beeld te krijgen van de gezichten en lichamen van de vertolkers, is er vooral ook veel wel te zien. Het bijzondere hieraan is dat het zaken zijn die je normaliter waarschijnlijk wel zou registreren, maar waar aan je niet veel waarde zou toekennen. Nu dat wat je kunt zien beperkt is, verandert ook je blik. Zo valt op dat de huid van de vrouw lichter is dan die van de man. In het daglicht is dit waarschijnlijk maar een nuance, maar in een donkere ruimte als deze zijn het dit soort details die betekenis geven en krijgen. Daarentegen blijft de precieze plek waar de man zijn hand plaatst, alvorens over de vrouw heen te kruipen, een mysterie.
‘Is it closed?’
Eenmaal aan het licht gewend, zijn het de reacties van de bezoekers die de zaal nog maar net betreden hebben die de situatie vermakelijk maken. Het is duidelijk dat bezoekers nog niet kunnen zien wat er zich in de zaal afspeelt en zich dus ook niet bewust zijn van het feit dat er zich al meerdere bezoekers in de zaal verzameld hebben. De nodige angstkreten worden geslaakt en nagenoeg alle bezoekers lopen met hun armen voor zich uit de donkerte in.
‘Is it closed?’, hoor ik een dame vragen aan de suppoost die naast de ingang zit. Hij schudt waarschijnlijk van nee, want even later zie ik een vrouw de ruimte betreden. Een paradoxale vraag om te stellen wanneer je voor een deuropening staat. Het lijkt alsof het zwart afschrikt. Niet weten waar je uitkomt, wat je te zien krijgt en daarvoor een zwarte gang op de tast door moeten gaan; het is niet wat doorgaans omschreven wordt als uitnodigend. Het maakt wel nieuwsgierig. Daarin vraagt Kiss (clean version) meer van de bezoekers dan Sehgals eerdere werken. Allereerst moet je de drempel over om door het zwart heen te gaan, vervolgens moet je de tijd nemen om je ogen aan het donker te laten wennen.
Is verhullen in zekere zin nodig om te kunnen onthullen, of om onthulling zichtbaar te maken? Zou het verhullende van het zwart het onthullende van het naakt mogelijk maken? Zoals het onthullende van het daglicht het verhullende van alledaagse kleding nodig lijkt te hebben? Kiss en Kiss (clean version) spelen het spel van de paradox en zijn als een dialoog tussen context en archetype. Waarin de één de ander bevraagt en de ander de één.
A year at the Stedelijk: Tino Sehgal
Misschien ook iets voor u
Voor u geselecteerd door de auteur:
Een krampachtige roman
Haar leven lang stond Anna Magdalena Bach (1701 – 1760) in de schaduw van haar man, een van de grootste componisten aller tijden: Johann Sebastian Bach. Eleonore Dehnerdt had de kans haar uit het donkere hoekje te schrijven. Het lukte haar niet.
Toen Anna Magdalena ter wereld kwam, speelde haar vader trompet. Hij speelde voor zijn vrouw die van hun kersverse dochter aan het bevallen was. Op de allereerste pagina hebben we meteen het mooiste beeld van de roman te pakken. De vader die met gezwollen lippen en een bezweet voorhoofd zijn vrouw met muziek bijstaat en zijn dochter welkom heet. Met zo’n ontvangst kan het ook haast niet anders of het kind ademt muziek. Een trouwe vriend. Altijd aanwezig. Bij vreugde en verdriet.
Verlies
Verdriet na verlies is in Anna Magdalena’s leven een constante. Dertien kinderen zette ze op de wereld, slechts zes overleefden hun kinderjaren. Als moeder zullen deze sterfgevallen haar de meeste pijn hebben bezorgd. Toch was er ook een ander verlies dat haar zwaar gevallen moet zijn. In de jaren voor haar huwelijk met Johann Sebastian was zij sopraanzangeres aan het hof van Köthen. Ze bereikte de top, waar ze ook al snel met de eenzaamheid van het daar bivakkeren te maken kreeg. Nadat Bach om haar hand vroeg verbleef het gezin nog verscheidene jaren in Köthen, alwaar ze ook bleef musiceren. Dit veranderde nadat haar man een betrekking in Leipzig aannam. Voor Anna was daar geen werk; voortaan zong ze enkel binnenshuis. In Leipzig was ze fulltime huisvrouw. De verbindende factor binnen het gezin Bach.
Gemiste kansen
Dat er in al die tragiek een verhaal zit, weet Dehnerdt uiteraard. Braaf beschrijft ze dan ook de treurende Anna na haar zoveelste gang naar het kerkhof. Beschrijft ze het gemis van haar zus Johanna, haar ouders, haar veelbelovende zangcarrière. Een aantal maal komen er kansen voorbij om het verhaal boven een ietwat stijf verslag uit te tillen.
Zo is er dochter Dorothea, afkomstig uit Bachs eerste huwelijk. Anna Magdalena en zij hebben een ijzersterke band. Dorothea zou ook zo graag zangeres willen worden, maar Johann Sebastian is ertegen. In huis kan ze niet gemist worden en de opleiding van zijn zonen komt op de eerste plaats. Toch worden er in Leipzig de eerste zaadjes geplant voor toekomstige vrouwenemancipatie. Het was interessant geweest daar een verhaallijn rond te creëren.
Dehnerdt houdt zich aan de feiten. Chronologisch volgen we Anna’s leven dat, na de dood van Bach in 1750, in armoede eindigt. Dit levert krampachtige passages op. We rollen van de ene zwangerschap in de andere, een sterfgeval hier, een sterfgeval daar. Een leven als huissloof, met af en toe een glimpje zonneschijn in de gestalte van muziek. Maar, wat komen we nu meer over Anna Magdalena te weten dan ook in haar biografie beschreven staat? De romanvorm leent zich juist uitstekend om dieper in haar gedachtewereld door te dringen. Evenwel blijft het steken aan de oppervlakte. Jammer, want zo’n volhardende vrouw verdient het om, al is het maar eventjes, boven het maaiveld uit te steken.
Anna Magdalena Bach. Een biografische roman
Schrijver: Eleonore Dehnerdt (vert. Alexandra Terlouw-van Hulst)Uitgever: De Kring
Prijs: 19,95
Bladzijden: 288
ISBN: 9789491567919
Misschien ook iets voor u
Voor u geselecteerd door de auteur:
Een leven in dienst van God en koning
Een voorbeeldige, charmante vrouw, een moderne heilige, een scherpe geest. Madame de Maintenon, tweede echtgenote van Lodewijk XIV, zou bij deze profielschets nederig hebben geknikt. Daartegenover staat het beeld dat haar vijanden van haar schetsen: hypocriet, een eerzuchtige intrigante met een veel te grote invloed op de koning.
Maar laat dit nu juist het beeld zijn dat eeuwenlang rond Madame is blijven hangen. Voltaire deed een poging tot enige nuance, evenwel duurde het tot onze eeuw eer rehabilitatie van deze intrigerende vrouw gestalte kreeg. Door middel van haar brieven (uitgegeven in de zevendelige reeks Lettres de Madame de Maintenon) ontstaat het beeld van een volhardende, diepgelovige, intelligente, niet bijzonder gelukkige vrouw, die tevens op het gebied van onderwijs een vooruitstrevende rol vervulde.
Opdracht
Na de dood van haar eerste echtgenoot, de kreupele dichter Paul Scarron, wordt de dan in Parijs al welbekende Madame de Maintenon (dan nog Scarron – na de aankoop van het landgoed Maintenon verandert haar naam) gouvernante van de onwettige kinderen van Lodewijk en zijn minnares, Madame de Montespan. Wanneer de kinderen officieel gewettigd zijn neemt de Maintenon haar intrek aan het hof. De koning raakt langzaam van haar gecharmeerd. Dat zij nooit bijzonder gelukkig geweest is aan het hof wordt duidelijk uit haar correspondentie. Zo schrijft zij aan haar geestelijk leidsman Gobelin:
Zij komt met een opdracht aan het hof. De Zonnekoning hield er verschillende maîtresses op na, iets wat zijn zielenheil niet ten goede zou komen. Aan Madame de Maintenon de taak hem op het rechte pad te manoeuvreren. Lodewijk ziet zijn liederlijke levenswandel in en komt tot inkeer. Wanneer zijn eerste echtgenote, Maria Theresia van Oostenrijk, sterft, huwt hij in het geheim Madame de Maintenon. En geheim zal hun huwelijk blijven, gezien Madames te lage afkomst. In de praktijk brengt dit vreemde en pijnlijke situaties met zich mee. Zo is de kersverse echtgenote dag en nacht beschikbaar voor de koning, maar is zij nooit aanwezig bij officiële ceremoniën. Dan staat zij eenvoudigweg tussen de andere hovelingen en beziet haar man van een afstand.
Een mens
In al haar brieven spreekt een intelligent mens, met de nadruk op mens. Iemand met twijfels, onzekerheden, angsten en minder fraaie kanten. Zo verbreekt ze jarenlange relaties met diegenen wiens opvattingen haar positie of geloof kunnen bedreigen. Lodewijk heeft het niet op onruststokers en zo is hij vastbesloten het jansenisme in Frankrijk uit te roeien. Madame volgt hem daarin. Zij oefent druk uit op hooggeplaatste personen die de indruk wekken sympathie voor de religieuze beweging te hebben. Wanneer dit niet tot het gewenste resultaat leidt, schroomt ze er niet voor hen te laten vallen.
Hans Bots en Jan Schillings werkten beiden mee aan de publicatie van het eerder genoemde project Lettres de Madame de Maintenon. De verhandeling die zij in De heimelijke echtgenote van Lodewijk XIV presenteren, berust bijna volledig op haar correspondentie. In hun voorwoord spreken zij de hoop uit ‘dat dit boek, waarin ook de nodige aandacht is voor de Franse hofcultuur en de tijd van Lodewijk XIV, ertoe bijdraagt het Nederlandse publiek wat meer vertrouwd te maken met deze belangrijke periode van de Europese cultuurgeschiedenis’. Een niet geringe missie, die het doel van dit boek (namelijk het schetsen van een rechtvaardig beeld van Madame de Maintenon) enigszins voorbijschiet. Dat De heimelijke echtgenote van Lodewijk XIV slechts een select gezelschap aan zal spreken, is beslist geen schande.
De heimelijke echtgenote van Lodewijk XIV. Madame de Maintenon 1635-1719
Schrijver: Hans Bots en Jan SchillingsUitgever: Vantilt
Prijs: 19,95
Bladzijden: 261
ISBN: 9789460042010
Misschien ook iets voor u
Zeeuwse cadans
Het is moeilijk iets te schrijven over Het relaas van Solle dat werkelijk recht doet aan het werk. Het boek kan als pedant en vermoeiend worden gezien; het heeft een exuberante, bijna wellustige woordenschat en tientallen opsommingen. Maar sla het boek niet te snel dicht, want het is prachtig.
Het manuscript van Andreas Oosthoek (1942), oud-hoofdredacteur van de Provinciaal Zeeuwse Courant, legde een lange route af in de tijd. Oosthoek schreef het al in 1974, het was niet voor publicatie bedoeld. Hij borg het op en in 1986 kwam hij het uiteindelijk weer tegen. Hij voegde stukken toe, schaafde het bij, en weer borg hij het op, een schat gelijk. Er kwamen in 2012 en 2014 nog twee momenten van aanpassing voordat het huidige werk ontstond. Een verhaal uit Zeeland, voor de lezer in de niche, en recht uit het hart.
Elders
Hoofdpersoon Danker-Jan Landa, bijgenaamd Solle, is een opgroeiende boerenzoon op het afgelegen landgoed La Solitude, op de eilanden van Zeeland. Solle is, zo wordt (te) vaak benadrukt, een bovenaards mooie jongen. De blonde godenzoon van Zeeuwse en Deense afkomst voelt zich verbonden met zijn familie, zijn geschiedenis en zijn toekomstige taak als hoeder van La Solitude. Stug en stil van buiten, gevoelig en gepassioneerd van binnen.
De wat oudere Jacques Christophe d’Ulm is de ontwortelde tegenpool van Solle. Hij is flamboyant, excentriek en poëtisch en wil in alle vrijheid als nomade de wereld rond. De liefde die tussen hen ontstaat lijkt met het oog op hun toekomst bijna niet mogelijk. Jacques zal vertrekken, en wel zodra hij kan:
Later:
Maar na zijn eindexamen neemt Solle geen trein zuidwaarts. Hij blijft hardnekkig geworteld in de klei van zijn thuisgrond en volgt een koers die hem past en die van hem wordt verwacht. Terwijl hij nadenkt bij het graf van zijn merrie Minne, flaneert zijn Jacques door de nachtelijke lusten van het Parijs van de jaren zestig. De twee zielen blijven echter onverwoestbaar met elkaar verwant. Op de eerste bladzijden van het boek, als Solle op Gare du Nord arriveert, valt hij snikkend in Jacques’ armen. Hun tijd samen in Parijs is verweven met hun wordingsgeschiedenis, maar ook de vloekende dreiging aan hun horizon.
Meedeinen
Het relaas van Solle verdient het om een tijdje te laten rijpen, net als bij een diepgelaagd gedicht. Is het een boerenroman, een bildungsroman, een ‘tout à fait’ kosmopolitisch relaas, een tragische liefdesgeschiedenis? Het is misschien wel ‘allemaal hetzelfde en allemaal niets’. En men kan zich ook –wellicht overbodig – afvragen of dit boek proza is, of eerder poëzie; de synthese van die twee benadert de stijl wellicht wel het meest. Velen zullen wellicht moeten wennen aan de hier en daar wat gekunstelde woordenacrobatiek van Oosthoek. Niet elke zin kan een winnaar zijn. Toch zijn veel zinnen geschreven in eenzelfde soort trant. Bij rustige lezing ontstaat een aangename, muzikale cadans. Daarom kunt u dit boek het best lezen alsof u een Zeeuw bent; meedeinend op de door u geliefde golven, die tegelijkertijd meedogenloos uw land dreigen te overspoelen. Wees vooral geduldig, lees sommige zinnen twee-, driemaal, en u leest een prachtig, waarachtig Nederlands boek, van kaft tot kaft.
Het relaas van Solle
Schrijver: Andreas OosthoekUitgever: Cossee
Prijs: 19,90
Bladzijden: 208
ISBN: 9789059365698
Misschien ook iets voor u
Goossens gaat verder en blijft daarom dicht bij huis
In zijn vorige programma Leer Mij De Mensen Kennen hing Johan Goossens zijn grappen op aan zijn ervaringen in het onderwijs. Dit keer probeert hij zijn rol in de wereld te duiden vanuit het perspectief van het gezin waarin hij is opgegroeid. Het is bij vlagen hilarisch, maar soms erg voorspelbaar.
In de familie Goossens is goed vaak niet goed genoeg. Als Johan vroeger opperde dat hij postbode wilde worden, maanden zijn ouders dat hij eerst maar eens zijn basisschool moest afmaken. En als hij na 11 jaar eindelijk een woonhuis in Amsterdam heeft gevonden, noemt zijn moeder dat ‘je hebt ook altijd geluk, hè?’ Cum laude afgestudeerd aan de universiteit? Het zal wel toeval zijn. Nee, iets aardigs zeggen of complimenteus zijn is bij Johan niet van huis uit ingegeven. Regelmatig zijgt hij neer op zijn bank, om te zuchten en te steunen over de dingen waar hij nog meer mee zit. Zoals zijn vrienden, die langzamerhand gezinnen aan het stichten zijn en zich steeds meer terugtrekken van het uitgaansleven. Johan is het type dat katerig op kraambezoek komt en het liefst feestjes afzegt als hij er geen zin in heeft, maar door zijn onhandigheid in excuses verzinnen, toch maar gaat. Ook in relatie tot zijn leerlingen is Goossens op zoek naar de juiste toon en benadering. Hoe moet hij bijvoorbeeld het meisje Gabriel troosten als hij hoort dat haar vriend is vreemdgegaan? Wat volgt is een zwaar ongemakkelijk en daarom komisch gesprek tussen de twee, dat uiteindelijk toch nog op zijn pootjes terecht komt. Het staat symbool voor (het ontbreken van) de chemie tussen hem en zijn omgeving.
Johan Goossens - Daglicht
Artiest: Johan GoossensGezien op woensdag 20 mei 2015 in De Kleine Komedie, Amsterdam
Misschien ook iets voor u
Innerlijke landschapsverkenningen
Yves Bonnefoy is de meest vertaalde nog levende Franse dichter. In het Nederlands verschenen rond de millenniumwisseling al onder meer de vertalingen De beweging en roerloosheid van Douve en In het drogbeeld van de drempel.
Beide bundels hebben, onterecht, nauwelijks aandacht gekregen in de kritiek. Dat betekent gelukkig niet dat er überhaupt geen aandacht voor Bonnefoy is. In tijdschriften en bibliofiele uitgaves verschijnen nog vertalingen van zijn werk, en recent is Wat in de schaduw bleef uitgekomen. Deze uitgave blijkt uit twee bundels te bestaan: Ce qui fut sans lumière en Début et fin de neige, suivi de Là où retombe la flèche. Dat ontdek je pas als je de colofon leest. In het nawoord wordt heel kort aangestipt dat het hier om twee bundels gaat, maar je zou daar zo over heen lezen; voor je het weet lees je heel Wat in de schaduw bleef als één dikke bundel van honderddertig pagina’s. Dat had wat duidelijker gemogen.
Visueel
Yves Bonnefoys poëzie beantwoordt aan het beeld dat velen van een belangrijk geacht dichter zullen hebben: vaak nogal abstract, moeilijk doordringbaar en vrij gewichtig. Die kant van zijn poëzie maakt ook Wat in de schaduw bleef soms een beetje vervelend, maar dat wordt gecompenseerd door Bonnefoys troef: zijn gedichten doen tegelijkertijd behoorlijk visueel aan. Bovendien zijn de hier gepresenteerde bundels anekdotischer dan zijn eerdere werk, en dat maakt de gedichten toegankelijker.
Die visuele kracht leunt sterk op het herhalen en uitstrekken van beelden. Dat gebeurt in het lange openingsgedicht van Wat in de schaduw bleef (de eerste helft van deze uitgave) ‘De herinnering’, waarin een rustige verteltrant ingezet wordt. Het gedicht beschrijft de droom van iemand die zich een huis herinnert, dat huis binnengaat, daar zichzelf tegenkomt (‘waar een groot deel van wat ik was nog slaapt’), het huis verlaat en richting het ravijn loopt.
Landschapsverkenning
Er wordt uitgebreid aandacht besteed aan de ruimtetekening, aan het groen om de ‘ik’ heen. In de gedichten daarna komen veel natuurbeelden terug, alsof in het openingsgedicht de grote lijnen uit zijn gezet en de gedichten daarna die lijnen verder invullen. Dat gevoel wordt nog eens versterkt als een bijna terloops beeld aan het begin van ‘De herinnering’, ‘Een gemaskerde man en vrouw, het lijkt wel / Of die een al te grote sloep vlot willen trekken’, terugkeert als slotreeks ‘De sloep met twee slapers’.
Het visuele aspect komt ook naar voren in de reeks ‘De grote sneeuw’ (uit de tweede hier opgenomen bundel). Bonnefoy neemt de ruimte om een wereld neer te zetten die uit niet veel meer bestaat dan de ‘ik’ en de sneeuw om hem. Deze ‘ik’ verlaat geregeld zijn huis om het sneeuwlandschap te verkennen, en ondertussen herinnert hij zich verscheidene zaken. Langzaam beginnen het landschap en die herinneringen een relatie aan te gaan; eigenlijk zoals dat ook in Wat in de schaduw bleef gebeurt. Alleen al daarom vullen beide bundels elkaar uitstekend aan. Ook dat zorgt ervoor dat Wat in de schaduw bleef een mooie uitgave is geworden, die bovendien een uitstekende introductie is tot Bonnefoys poëzie.
Wat in de schaduw bleef
Schrijver: Yves Bonnefoy (vert. Jan H. Mysjkin)Uitgever: Poëziecentrum
Prijs: 19,50
Bladzijden: 144
ISBN: 9789056551667
Misschien ook iets voor u
Het beest en de kudde
Hoeveel ellende kan een mens aan? In het geval van fotograaf Sebastião Salgado heel veel. Zo laat de sublieme documentaire The salt of the earth zien. Maar er zijn grenzen.
De Braziliaan, aangesloten bij het vermaarde fotopersbureau Magnum, staat bekend om zijn langlopende fotoprojecten waarin hij een specifiek thema uitwerkt. De sociaal bewogen Salgado, opgeleid als econoom, liet in de fotoboeken Workers en Migration bijvoorbeeld zien onder welke omstandigheden er wordt gewerkt of hoe vluchtelingenstromen verlopen. Zijn indringende zwart-wit beelden maken grote geopolitieke en macro-economische ontwikkelingen persoonlijk. Beroemd zijn de foto’s van arbeiders in een Braziliaanse goudmijn; een soort menselijke mierenhoop. Of de beelden van de brandende oliebronnen in Koeweit na de Eerste Golfoorlog.
Rwanda
Wanneer de fotograaf een reportage maakt over de twee miljoen vluchtelingen die na de burgeroorlog in Rwanda klem zitten tussen strijdende partijen in Congo en hun thuisland knapt er iets bij hem. Tweehonderdduizend mensen komen om van ziekte, uitputting en honger. Salgado ervaart het als een reis door de hel. Steeds vaker moet hij zijn camera neerleggen omdat hij moet huilen. Meer ellende kan hij niet aan. ‘De mens is een verschrikkelijk beest’ is zijn conclusie. Maar hij weigert cynisch te worden en richt zijn camera voortaan op andere onderwerpen. Hij wordt natuurfotograaf. In zijn geboortedorp begint hij aan een groot project waarbij een door erosie kaal geslagen gebied wordt herbebost. Het nieuwe regenwoud wordt een nationaal park.
In de documentaire The salt of the earth is de totstandkoming van Salgado’s laatste project de rode draad. Voor de tentoonstelling en het fotoboek Genesis fotografeert de Braziliaan zeven jaar lang op plekken waar de natuur nog niet is aangetast door menselijk ingrijpen. We zien hem aan het werk diep in het Amazonewoud bij een stam die nog nooit een blanke met een camera heeft gezien. Aan de oevers van de Arctische Oceaan in Noord-Siberië richt hij zijn lens op dieren die geen angst voor de mens kennen.
Bevlogen verteller
Dat levert fraaie plaatjes op, maar regisseur Wim Wenders graaft dieper en plaatst het nieuwe werk van Salgado in een ruimere context. Salgado vertelt over zijn reizen voor eerdere projecten en over de omstandigheden waarin zijn foto’s tot stand kwamen. De indringende beelden worden groot geprojecteerd, de fotograaf licht ze toe en laat ons anders naar de foto’s kijken. Tussendoor reflecteert Salgado op zijn eigen functioneren als mens. Als fotograaf was hij sociaal bevlogen. Als vader was hij grotendeels afwezig. Voor de documentaire werken vader en zoon nu voor het eerst samen. De reisreportages waarin we Salgado aan het werk zien in allerlei uithoeken zijn gemaakt door zijn zoon Juliano die als co-regisseur naast Wenders op de aftiteling staat.
The salt of the earth is zo veel meer geworden als een making of-docu van een fotoproject. Het biedt inzicht in het hele oeuvre van Salgado. En we komen meer te weten over zijn drijfveren. Daarbij helpt het dat de Braziliaan een bevlogen verteller is met een hoopvolle boodschap. De mens is dan wel een verschrikkelijk beest, maar er huist in ons ook een dier dat zich bekommert om de rest van de kudde.
The salt of the earth
Regie: Wim WendersDistributeur: Cinéart
imdb: http://www.imdb.com/title/tt3674140/
Misschien ook iets voor u
Indrukwekkende bedwelming
Het heeft even geduurd voordat er een nieuw album van Róisín Murphy verscheen: bijna acht jaar. Hairless Toys klinkt als het product van zware inspanning en is geen gemakkelijke kost, maar ligt tegelijkertijd nooit zwaar op de maag.
Op het vorige album, Overpowered uit 2007, liet Murphy horen dat ze elektronische pop kon maken die zowel hitgevoelig als verrassend diepgaand was. Na fantastische stampers als ‘Let Me Know’ en ‘Movie Star’ volgde het tragere maar bedwelmende ‘Primitive’. De pop is er op Hairless Toys inmiddels wel uit. Sterker nog: Róisín Murphy anno 2015 is behoorlijk dwars. Het album klokt vijftig minuten, en dat met acht nummers. Eentje daarvan duurt vier minuten; de rest gaat richting de zes minuten of gaat daarover heen. Een deel van de muziekstukken (liedjes zijn het nauwelijks te noemen) leunt duidelijk op dansmuziek, maar probeer je eens een euforische menigte voor te stellen op ‘Evil Eyes’ en ‘Exploitation’…
Mooie anticlimax
De paranoïde sfeer en hypnotiserende, dwingende bassen van die nummers roepen eerder het beeld op van een dansvloer waarop iedereen, geïsoleerd van elkaar, een beetje voor zich uit danst. ‘Exploitation’ bijvoorbeeld klokt ruim negen minuten, en bouwt een spanning op die nergens tot een climax leidt. Sterker nog: op de helft van de track valt de zang weg, en volgt een langgerekt instrumentaal deel, dat een goede gooi doet naar mooiste anticlimax in de popmuziek van 2015.
Op een ander deel van het album is de elektronica zo goed als verdwenen. ‘Exile’ en ‘Unputdownable’ vormen samen een vreemd duo, juist doordat ze zo gewoontjes klinken. Ze zitten ergens tussen slepende folk en classic rock-esque toestanden in. Het zijn prima nummers, maar deze quasi-missers zijn toch Fremdkörper op een verder erg avontuurlijk album. Toch is het nog maar de vraag of ze beter helemaal van het album hadden kunnen worden gelaten. Ze zorgen namelijk wel voor enige verlichting tussen het wat zwaardere werk.
Details vallen op hun plaats
Maar uiteindelijk overtuigt Hairless Toys toch het meest wanneer Murphy zich een heel eind van de gebaande paden begeeft. Zo is het wat jazzy titelnummer onnadrukkelijk aanwezig, totdat de synthesizers invallen. Die lijken aanvankelijk met de rest van de muziek te vloeken, maar al snel wordt duidelijk dat hun aanwezigheid niet meer dan logisch is. Hetzelfde geldt voor het bijna onbezorgde gefluit op ‘Uninvited Guest’, dat contrasteert met de nerveuze elektronica en zang.
Het duurt even voordat de opvallende (om niet te zeggen vloekende) elementen op hun plaats vallen op Hairless Toys. Dat, in combinatie met het uitgesponnen karakter, laat het album langzaam uitgroeien tot een fraaie bedwelming. Waar eerst veel nummers vrij leeg lijken, begint het geheel steeds vanzelfsprekender te klinken. Ook ‘Exile’ en ‘Unputdownable’ vallen uiteindelijk op hun plaats. Tegelijkertijd blijft het dwarse karakter van de muziek overeind. Dat alles bij elkaar opgeteld levert een van de indrukwekkendste platen op van het lopende muziekjaar.
Róisín Murphy
Album: Hairless ToysMisschien ook iets voor u
De wondere wereld van Matisse
In het Stedelijk Museum te Amsterdam is op dit moment een bijzondere tentoonstelling te zien: De oase van Matisse. De grootste tentoonstelling van Henri Matisse (1869-1954) in Nederland ooit.
Wat de tentoonstelling zo bijzonder maakt is de opstelling: de werken van Matisse worden naast kunstwerken van leermeesters, tijdgenoten en navolgers getoond. Zodoende legt het museum de nadruk op de inspiratiebronnen van Matisse, en op Matisse als inspiratiebron zelf.
Wie het werk van Matisse een beetje kent, weet dat zijn oeuvre zeer divers is. Hij was niet alleen actief in de schilder- en beeldhouwkunst, maar ontwierp ook werken van textiel en ramen van gebrandschilderd glas. Waar hij uiteindelijk het meest bekend om werd, is het introduceren van knipseltechniek als volwaardige kunstvorm, waarmee hij zorgde voor een radicale vernieuwing in de kunst.
Vergelijkingen op de begane grond
Henri Matisse, De lichte maaltijd (De baai van Saint-Tropez), 1904, Kunstsammlung Nordrhein-Westfalen, Düsseldorf. Foto: Walter Klein. © Succession H. Matisse, c/o Pictoright Amsterdam 2014.
De tentoonstelling bestaat uit twee delen. Op de begane grond wordt het werk van Matisse geplaatst naast werk uit de collectie van het Stedelijk. Er worden verbanden gelegd tussen de ontwikkeling van Matisses oeuvre en ontwikkelingen binnen de beeldende kunst. Matisse liet zich gedurende zijn carrière inspireren door veel verschillende kunstenaars, stromingen, stijlen en culturen. Deze inspiratiebronnen worden nu voor het eerst naast het werk van Matisse geplaatst: een unieke context voor zijn oeuvre. Zo wordt het schilderij De lichte maaltijd (De baai van Saint-Tropez) van Matisse naast het pointillistische schilderij Zeegezicht met dennen en zeilschepen van Theo van Rijsselberghe gehangen om de invloed van het pointillisme in het werk van Matisse aan te tonen.
Matisse vormde zelf ook een groot inspiratiebron voor andere kunstenaars. Een duidelijk voorbeeld is het werk van Rothko, Untitled (Umber, Blue, Umber Brown) uit 1962. Rothko was geïnspireerd door het kleurgebruik van Matisse, iets wat je volgens het Stedelijk terug kan zien als je dit werk naast Goldfish van Matisse ziet.
Een paradijs van knipsels
Op de bovenverdieping zijn de wereldberoemde knipsels van Matisse te aanschouwen. Vergeleken met de begane grond is het een wereld van verschil. Waar je op de begane grond bijna duizelig wordt van de vele schilderijen, beelden en kleden, gemaakt door verschillende kunstenaars uit uiteenlopende stromingen, kan je op de bovenverdieping tot rust komen en genieten van Matisses grote knipsels. Hier heb je de ruimte en rust om op een bankje weg te dromen in zijn paradijzen. De naam van de tentoonstelling, De oase van Matisse, is gebaseerd op het late stadium van zijn carrière. Matisse was toen op zoek naar een manier om een paradijs vorm te geven. Hij was erg reislustig en tijdens zijn reizen raakte hij onder andere geïnspireerd door de stoffen uit Marokko en de onderwaterwereld van Tahiti. De laatste jaren van zijn leven stortte Matisse zich op het ’tekenen met de schaar’, zoals de kunstenaar het zelf noemde, en beplakte hij alle muren van zijn atelier met knipsels in de vorm van planten en dieren.
Een unieke beleving
De oase van Matisse, Stedelijk Museum Amsterdam, 2015, zaalopname. Foto: Gert Jan van Rooij. ©Succession H. Matisse, c/o Pictoright Amsterdam 2014.
Al met al vormt de tentoonstelling een toegankelijke weergave van het oeuvre van Matisse. De opzet en grootte van de tentoonstelling zijn uniek, en maken het een bijzondere beleving. Voor de bezoeker met enige kennis van kunstgeschiedenis is de tentoonstelling misschien niet heel verrassend. De verbanden die gelegd worden zijn voor een kunstkenner vrij voor de hand liggend. Desalniettemin is het interessant om te zien hoe veel invloed andere kunstenaars op Matisse hebben gehad, en hoe hij desondanks zijn eigen stijl trouw bleef. Ook al schilderde hij bijvoorbeeld volgens de pointillistische methodiek, het blijft onmiskenbaar een werk van Matisse. En dat is wat er zo uniek is aan Matisse: hoe veel hij zich ook heeft laten beïnvloeden door anderen, je pikt zijn werk er zo tussenuit. Het allermooist blijven toch de zalen met zijn knipsels, waar de tentoonstelling zijn naam eer aan doet. Een betere uitsmijter kan er niet zijn.
Recensie 'De oase van Matisse'; Stedelijk Museum Amsterdam
Gezien in: Stedelijk Museum, AmsterdamNog te zien tot: zondag 16 augustus 2015
Misschien ook iets voor u