Klassieke muziek lijkt vooral het domein van oudere generaties. Jongeren hebben het te druk met heel ander vermaak. Toch wordt er op de conservatoria nog veel afgestudeerd. Op de tv draaft aardig wat jong volk op om sterren van de hemel te spelen en er liefdevol over te praten. Soms zijn er op ongebruikelijke locaties concerten met veel jeugdig publiek, zoals niet lang geleden een Scriabin Recital door de jonge Helena Basilova in een loods met zinnige lichteffecten.

Verrassend

Er is waarschijnlijk nog hoop, zeker als je ‘de Kerkhof’ tot je neemt. Hij wijkt af van zijn collega-wegwijzers die in opsommende brokken de muziekgeschiedenis doornemen met geijkte informatie en een iets te hoog muziektheoretisch gehalte. Kerkhof zet in dertig hoofdstukjes een consistente lijn uit: zijn persoonlijk getoonzette betoog is steeds even interessant als relevant en kan ook de gevorderde lezer verrassen. Musici en hun muziek plaatst hij organisch in de Umwelt van hun tijdsgewricht. In een chronologische tijdlijn zet hij stapjes achter- en voorwaarts om ontwikkelingen in hun langere duur te volgen. Hij begint weliswaar bij Bach (nu eenmaal de allergrootste), maar gelukkig doet hij halverwege ook de Middeleeuwen en Renaissance in twee hoofdstukjes aan. Hij vat zo behendig samen dat je toch een compleet verhaal lijkt te lezen.

Dit ‘leerboek’ is niet alleen door de opbouw, maar vooral ook door de schrijfstijl een open boek. Een bron van Kerkhof is The Rest is Noise van Alex Ross, ‘een soeverein analyticus, maar bovenal een bevlogen verteller die liefdevol en genuanceerd schrijft over de muziek waarvan hij houdt. Dat is ook wat ik heb beoogd te doen’. Kerkhof lijkt rechtstreeks tegen je te praten, maar zeker niet als een bovenmeester tegen zijn pupillen. In het enkele geval dat hij een vakterm gebruikt wordt deze tussen haakjes simpel uitgelegd.

Zelfontplooiing

Kerkhof schrijft dat ene Carl Friedrich Zelter, de muziekdocent die zijn Bachliefde op zijn leerling Mendelssohn overbracht, voor de zelfontplooiing (Bildung) de rol van muziek van groot belang vond: het volk kon zich verheffen door middel van het bestuderen en zingen van muziek. Zangverenigingen schoten als paddenstoelen uit de grond en ook grote componisten waren niet te beroerd om die van koormuziek te voorzien.

Kerkhof zit met zijn boek in die voetsporen. Muziekonderwijs wordt op de middelbare scholen niet of nauwelijks meer gegeven. De desbetreffende minister zou Alles begint bij Bach in de bovenbouw gratis uit moeten delen, misschien voor de symbolische prijs van een paar euro. Dan komt het allemaal wel goed met de erfenis van de klassieke muziek.

Wie na het lezen van dit goed geschreven en hier en daar vermakelijke boek langs het pand aan de Amstel loopt, waar de collectie Six bewaard wordt en waar nog steeds een deel van de familie woont, beseft hoe geschiedschrijving ‘werkt’. Mak citeert Huizinga over de historische sensatie: de plotselinge ervaring zo dichtbij het verleden te komen dat je de personages voor je ziet. Je gaat binnen in hun dagelijks leven, waar de krachten van de geschiedenis langs en soms doorheen razen. 

Starre hiërarchie

Zelf schrijft Mak in zijn nawoord dat

dit boek [kan] worden gelezen als een kleine geschiedenis van … de gestolde verhoudingen die extreme ongelijkheid op den duur met zich meebrengt. 

Hij voegt daaraan toe dat zijn persoonlijke betrokkenheid mede is gekleurd door de herinnering aan de armoede van zijn eigen familie. Die persoonlijke inzet is zowel de kracht als de zwakte van zijn verhaal. Geert Mak duikt diep in de mechanismen van de vroege geldeconomie en daaruit voortvloeiende macht. Hij beschrijft de weelde van de Sixen, de luxe en de enorme vraatzucht die soms zelfs doodsoorzaak werd. De lezer bespeurt daar, net als bij de verhalen over onverantwoordelijke erfgenamen die het fortuin erdoor joegen, een lichte verontwaardiging.

Echt interessant wordt het waar Mak de bijna kaste-achtige geslotenheid van de hiërarchie in het sociale leven analyseert. De ‘herenclubs’ hanteerden starre codes. Sommige, zoals ‘Onder Ons’ , gelegen in de Kalverstraat achter een verborgen toegangsdeur, bestaan nog steeds.

Uitgehuwelijkt

 Het is spannend om te lezen hoe de binnenkant van het familieleven werkte: de wijze waarop de patriarchen en bestuurders, traditiegetrouw luisterend naar de naam Jan, connecties aanknoopten en huwelijken arrangeerden.

Het familievermogen en de familiecollectie moesten zo ongeschonden mogelijk door de tijd worden geloodst, omwille van toekomstige generaties en uit respect voor voorgaande generaties.

 De huwbare meisjes en hun moeders schikten zich in regelrechte onderdrukking. Het ging immers om het voortbestaan van de clan. Slechts een keer weigerde een dappere ‘Henriette’ zich te voegen in het systeem; ze ging ervandoor met een ambtenaar zonder vermogen.

Familie-eer, gearrangeerde huwelijken, onmondige vrouwen… In dit verband is het opvallend hoe weinig aandacht Mak besteed aan het kerkelijk leven van de Sixen. Heeft het geloof de familiaire machtsverhoudingen beïnvloed? De Amsterdamse religieuze tolerantie komt aan bod, evenals de onbloedige overgang naar het protestantisme in 1578. Fundamentalisme zoals elders in de Republiek leek minder voor te komen. Een uitzondering vormde de streng gelovige Nicolaes Tulp, bekend van Rembrandts ‘Anatomische les’. Hij werd de schoonvader van de eerste Jan Six en deed zijn best hun weelderige levensstijl in te dammen. De christelijke dogma’s lijken echter vooral doorgewerkt hebben in de vanzelfsprekende ondergeschiktheid van de Six-vrouwen.

 Mak schetst Amsterdam nauwgezet in de afwisseling van groei en verval. Tal van (mannelijke) familieleden speelden daar een rol in, als bestuurders, maar speciaal als erudiete kenners van kunst en wetenschap. Zo nam een Six een leidende rol in de opzet van het latere Rijksmuseum. Eeuwenlang was de familie bevriend met kunstenaars en geleerden. Het beroemde portret van de eerste Jan Six, geschilderd door Rembrandt en sindsdien altijd meeverhuisd, is het meest in het oog vallende bewijsstuk. Met een beschouwing over deze icoon begint en eindigt dit mooie boek.

Begrijpend lezen is opgezet als de Prueba de Aptitud Verbal, de taaltest die tussen 1967 en 2002 onderdeel was van het eindexamen in Chili. Negentig vragen, die in ruim twee uur beantwoord moesten worden. Begrijpend lezen is een dun boekje, net iets meer dan honderd pagina’s, met verhoudingsgewijs weinig tekst – zo’n twee uur leestijd inderdaad. Als je Begrijpend lezen in de boekhandel oppakt, zou je het vermoedelijk meewarig terug op de stapel leggen.

Kan ik begrijpend lezen?

Dat zou onverstandig zijn. Begrijpend lezen mag een postmoderne gimmick lijken, de negentig meerkeuzevragen en invuloefeningen veranderen langzaam in de prachtigste tekstuele spiegel. Neem de eerste opgaven uit deze… roman? Misschien is het wel een novelle, of een essay, poëzie of een verhalenbundel. (Zoals zo vaak is de NUR-code – 302, wat ‘vertaalde roman/novelle’ betekent – net zo behulpzaam als een leugen.) In ieder geval, de eerste twee opgaven:

1.      LEZEN                                            2.      BEGRIJPEN

a)      les                                                    a)      kennen

b)      leren                                                b)      herkennen

c)      leven                                               c)      erkennen

d)      je verbergen                                  d)      bekennen

e)      begrijpen                                        e)      vergrijpen

De opdracht: aangeven ‘welk van de vijf antwoorden niet gerelateerd is aan de term boven de opgave, noch aan de overige vier antwoorden.’ Ik ben geneigd bij de eerste opgave d te antwoorden, en e bij de tweede, op basis van wat de woorden voor mij betekenen. Zijn dat de juiste antwoorden, kan ik begrijpend lezen? Geen idee. Voor elk van de overige vier antwoorden valt óók wat te zeggen – en Zambra geeft geen antwoord.

In de overige vier delen van Begrijpend lezen gaat het om zinnen in de ‘juiste’ volgorde te zetten, de zinnen te complementeren, overbodige zin(nen) te schrappen en tekstbegrip. Door de opbouw van dit boek komen er steeds meer woorden op de pagina: van de opgaven zoals hierboven naar ontroerende korte verhalen over Chili en persoonlijke geschiedenissen. Langzaam vult de bladspiegel zich, langzaam groeien de verhalen: van woorden tot zinnen, van zinnen tot paragrafen.

Zo ontstaat literatuur

Zambra’s romans zijn altijd zelfbewust. Ze reflecteren altijd op zichzelf, op hun ontstaan en de relatie met hun auteur. Zo groot is Zambra’s kunstenaarschap dat die reflecties nooit dor of droog worden, maar altijd doorleefd en doorvoeld. Ook in Begrijpend lezen weet hij diep door te dringen in de menselijke ziel – juist doordat de lezer met woorden en zinnen kan schuiven.

Nog een voorbeeld: de eerste opgave uit het tweede deel van ‘de test’, getiteld ‘Negentien-eh… ergens-in-de-jaren-tachtig’:

1.      Je vader maakte ruzie met je moeder.

2.      Je moeder maakte ruzie met je broer.

3.      Je broer maakte ruzie met je vader.

4.      Het was altijd koud.

5.      Dat is alles wat je je herinnert.

Er zijn vijf antwoorden, en geen van allen heeft de eerste zin aan het begin. Maar komt zin 4 voor of na zin 5? En hoe verhouden zin 1, 2 en 3 zich?

Door dat soort vragen te beantwoorden, ontstaat literatuur. Betekenis ligt niet besloten in woorden en zinnen, maar wordt daar in gelegd door de lezer. De lezer creëert de samenhang en de volgorde. Begrijpend lezen is een open boek, dat dat magische proces van betekenis creëren en toekennen expliciet maakt. Van elk verhaal bestaan meerdere versies, en elk suggereert andere verbanden tussen de verschillende onderdelen.

Spiegel

Dit is Zambra’s spiegel: het juiste antwoord bestaat niet, elk antwoord zegt daarentegen iets over degene die het antwoord geeft. Onze antwoorden op de opgaven zijn blikken in onze wereld, tekens van onze voorkeuren. Dit creëert een spanning tussen wat de lezer kent en dat wat hij of zij niet kent, die in Begrijpend lezen van elke pagina af spat. Begrijpend lezen is het beste boek uit Alejandro Zambra’s oeuvre tot nog toe.