Als je niets met onderwijskunde hebt, is het logisch dat je nog nooit gehoord hebt van de grondleggers van deze wetenschap. De kans is echter aanzienlijk dat dit ook het geval is wanneer je wie wel iets met onderwijs van doen hebt. Dit boek probeert daar verandering in te brengen en ons mee te voeren in het denken en leven van onder andere Berend Brugsma, Philip Idenburg en Frans Prins. Dat is geen gemakkelijke opgave, want de kost die het probeert over te brengen is van enorme droogte.

Wat ook niet helpt is dat de onderwijskunde bepaald niet zo spannend is als de psychologie, of zo concreet verweven in de dagelijkse praktijk als de pedagogiek. Het ogenschijnlijk gebrekkige succes van die onderwijskunde, waar bij menigeen het idee bestaat dat ze met theoretische noviteiten vooral de praktische docent in de weg zit, schoolbobo’s het hoofd op hol jaagt, de succesvolle mavo en MTS de nek om heeft gedraaid en bureaucratie niet bepaald schroomt, maakt dat de wetenschap nog een lange tijd nodig heeft zich te bewijzen als echte meerwaarde. Iets wat in het boek zelf ook erkend wordt.

Jonge wetenschap

De onderwijskunde is één van die laatste wetenschappen die zich heeft geëvolueerd uit de sociale wetenschappen tot zelfstandige tak. Pas sinds 1983 is het een afzonderlijke, interdisciplinaire studierichting. Onderzoek naar onderwijs bestaat echter al veel langer. Want wie gelooft dat onderwijs een eenvoudige zaak is waarbij het gaat om het overbrengen van kennis, vergist zich schromelijk. Kern-, school- en leerdoelen, didactische evaluaties, activerende werkvormen, het leren leren, probleem gestuurd denken en handelen, dynamische affectieve leerprocessen, klassenklimaat en systematische kwaliteitszorg; het maakt allemaal onderdeel uit van het complexe proces van kennisoverdracht of ligt er aan ten grondslag.

De zeven

Berend Brugsma (1797-1868), de ‘nestor van de schoolpedagogiek’ waar het boek mee opent, heeft op het belang gewezen van de vorming van verstandelijke vermogens en het begrijpend lezen. Volgens de auteurs een miskend onderwijskundig pionier, die pas heden ten dage juist op waarde wordt geschat. Philip Idenburg (1901-1995) was naast een onderwijsgeneralist ook statisticus, en pleitbezorger voor een constructieve onderwijspolitiek waarbij het onderwijs nadrukkelijk moest worden ingezet voor maatschappelijke doelen als gelijkheid en weerbaarheid. De controversiële socialist Hans Freudental (1905-1990) wordt in verband gebracht met realistisch wiskunde-onderwijs ‘waar we wat aan hebben’, en had een buitengewoon vertrouwen in de mogelijkheid om leerlingen te leren denken in het belang van een betere wereld. Frans Prins (1907-1993), wereldverbeteraar en de man die zich vanuit de lagere sociale klasse wist op te werken tot hoogleraar, stelde zijn leven in het teken van de vraag hoe kinderen het beste in staat waren om te leren. Didactiek en onderwijsverbetering vanuit de psychologie van het denken vormden daarop het antwoord. De nog levende Johan van Hulst (1911-), onderwijseclecticus en vertegenwoordiger van de geesteswetenschappelijke pedagogiek vanuit de Bijbelse openbaring staat bekend als de grootste pleitbezorger van het christelijk onderwijs in Nederland. Van Hulst laat ergens denken aan John Henry Newman wanneer hij zijn ergernis uitdrukt dat God uit de collegezalen van de hedendaagse universitaire pedagogiek is verbannen. Leon van Gelder (1913-1981) bekritiseert het Nederlands onderwijssysteem waarin veel te vroeg veel te bepalende keuzes moeten worden gemaakt door het jonge kind, met allerlei ongelijkheid als gevolg. Als pleitbezorger voor de middenschool (een schooltype zonder splitsing in studierichting gelijk al na  het basisonderwijs, met ene nadruk op creatieve en sociale vorming). En tenslotte is er nog de vriendelijke Carel van Parreren (1920-1991), de invloedrijke psycholoog die met zijn Psychologie van het leren het hele terrein vernieuwde, zich verdiepte in de grote Russische psychologen en hun denken toegankelijk maakte in Nederland en een man die bijzondere aandacht gaf aan de studie omtrent kinderen met leerproblemen.

Dit boek is het vierde deel van een meerdelige reeks over pioniers van de academische psychologie, pedagogiek en onderwijskunde. Helaas treffen we geen Jan Ligthart of Kees Boeke aan, figuren die zeker tot de verbeelding spreken als het gaat om onderwijsvernieuwing. Van de genoemde vernieuwers zijn hoogstwaarschijnlijk alleen Leon van Gelder en Carel van Parreren inhoudelijk niet helemaal onder het stof verdwenen. Hoelang het duurt voordat dit boek onder het stof is verdwenen valt niet te zeggen. Het is zakelijk goed geschreven, maar alleen de echte onderwijsliefhebber met een bijzonder gevoel voor geschiedenis lijkt ermee te plezieren.

Klassieke muziek lijkt vooral het domein van oudere generaties. Jongeren hebben het te druk met heel ander vermaak. Toch wordt er op de conservatoria nog veel afgestudeerd. Op de tv draaft aardig wat jong volk op om sterren van de hemel te spelen en er liefdevol over te praten. Soms zijn er op ongebruikelijke locaties concerten met veel jeugdig publiek, zoals niet lang geleden een Scriabin Recital door de jonge Helena Basilova in een loods met zinnige lichteffecten.

Verrassend

Er is waarschijnlijk nog hoop, zeker als je ‘de Kerkhof’ tot je neemt. Hij wijkt af van zijn collega-wegwijzers die in opsommende brokken de muziekgeschiedenis doornemen met geijkte informatie en een iets te hoog muziektheoretisch gehalte. Kerkhof zet in dertig hoofdstukjes een consistente lijn uit: zijn persoonlijk getoonzette betoog is steeds even interessant als relevant en kan ook de gevorderde lezer verrassen. Musici en hun muziek plaatst hij organisch in de Umwelt van hun tijdsgewricht. In een chronologische tijdlijn zet hij stapjes achter- en voorwaarts om ontwikkelingen in hun langere duur te volgen. Hij begint weliswaar bij Bach (nu eenmaal de allergrootste), maar gelukkig doet hij halverwege ook de Middeleeuwen en Renaissance in twee hoofdstukjes aan. Hij vat zo behendig samen dat je toch een compleet verhaal lijkt te lezen.

Dit ‘leerboek’ is niet alleen door de opbouw, maar vooral ook door de schrijfstijl een open boek. Een bron van Kerkhof is The Rest is Noise van Alex Ross, ‘een soeverein analyticus, maar bovenal een bevlogen verteller die liefdevol en genuanceerd schrijft over de muziek waarvan hij houdt. Dat is ook wat ik heb beoogd te doen’. Kerkhof lijkt rechtstreeks tegen je te praten, maar zeker niet als een bovenmeester tegen zijn pupillen. In het enkele geval dat hij een vakterm gebruikt wordt deze tussen haakjes simpel uitgelegd.

Zelfontplooiing

Kerkhof schrijft dat ene Carl Friedrich Zelter, de muziekdocent die zijn Bachliefde op zijn leerling Mendelssohn overbracht, voor de zelfontplooiing (Bildung) de rol van muziek van groot belang vond: het volk kon zich verheffen door middel van het bestuderen en zingen van muziek. Zangverenigingen schoten als paddenstoelen uit de grond en ook grote componisten waren niet te beroerd om die van koormuziek te voorzien.

Kerkhof zit met zijn boek in die voetsporen. Muziekonderwijs wordt op de middelbare scholen niet of nauwelijks meer gegeven. De desbetreffende minister zou Alles begint bij Bach in de bovenbouw gratis uit moeten delen, misschien voor de symbolische prijs van een paar euro. Dan komt het allemaal wel goed met de erfenis van de klassieke muziek.

Wie na het lezen van dit goed geschreven en hier en daar vermakelijke boek langs het pand aan de Amstel loopt, waar de collectie Six bewaard wordt en waar nog steeds een deel van de familie woont, beseft hoe geschiedschrijving ‘werkt’. Mak citeert Huizinga over de historische sensatie: de plotselinge ervaring zo dichtbij het verleden te komen dat je de personages voor je ziet. Je gaat binnen in hun dagelijks leven, waar de krachten van de geschiedenis langs en soms doorheen razen. 

Starre hiërarchie

Zelf schrijft Mak in zijn nawoord dat

dit boek [kan] worden gelezen als een kleine geschiedenis van … de gestolde verhoudingen die extreme ongelijkheid op den duur met zich meebrengt. 

Hij voegt daaraan toe dat zijn persoonlijke betrokkenheid mede is gekleurd door de herinnering aan de armoede van zijn eigen familie. Die persoonlijke inzet is zowel de kracht als de zwakte van zijn verhaal. Geert Mak duikt diep in de mechanismen van de vroege geldeconomie en daaruit voortvloeiende macht. Hij beschrijft de weelde van de Sixen, de luxe en de enorme vraatzucht die soms zelfs doodsoorzaak werd. De lezer bespeurt daar, net als bij de verhalen over onverantwoordelijke erfgenamen die het fortuin erdoor joegen, een lichte verontwaardiging.

Echt interessant wordt het waar Mak de bijna kaste-achtige geslotenheid van de hiërarchie in het sociale leven analyseert. De ‘herenclubs’ hanteerden starre codes. Sommige, zoals ‘Onder Ons’ , gelegen in de Kalverstraat achter een verborgen toegangsdeur, bestaan nog steeds.

Uitgehuwelijkt

 Het is spannend om te lezen hoe de binnenkant van het familieleven werkte: de wijze waarop de patriarchen en bestuurders, traditiegetrouw luisterend naar de naam Jan, connecties aanknoopten en huwelijken arrangeerden.

Het familievermogen en de familiecollectie moesten zo ongeschonden mogelijk door de tijd worden geloodst, omwille van toekomstige generaties en uit respect voor voorgaande generaties.

 De huwbare meisjes en hun moeders schikten zich in regelrechte onderdrukking. Het ging immers om het voortbestaan van de clan. Slechts een keer weigerde een dappere ‘Henriette’ zich te voegen in het systeem; ze ging ervandoor met een ambtenaar zonder vermogen.

Familie-eer, gearrangeerde huwelijken, onmondige vrouwen… In dit verband is het opvallend hoe weinig aandacht Mak besteed aan het kerkelijk leven van de Sixen. Heeft het geloof de familiaire machtsverhoudingen beïnvloed? De Amsterdamse religieuze tolerantie komt aan bod, evenals de onbloedige overgang naar het protestantisme in 1578. Fundamentalisme zoals elders in de Republiek leek minder voor te komen. Een uitzondering vormde de streng gelovige Nicolaes Tulp, bekend van Rembrandts ‘Anatomische les’. Hij werd de schoonvader van de eerste Jan Six en deed zijn best hun weelderige levensstijl in te dammen. De christelijke dogma’s lijken echter vooral doorgewerkt hebben in de vanzelfsprekende ondergeschiktheid van de Six-vrouwen.

 Mak schetst Amsterdam nauwgezet in de afwisseling van groei en verval. Tal van (mannelijke) familieleden speelden daar een rol in, als bestuurders, maar speciaal als erudiete kenners van kunst en wetenschap. Zo nam een Six een leidende rol in de opzet van het latere Rijksmuseum. Eeuwenlang was de familie bevriend met kunstenaars en geleerden. Het beroemde portret van de eerste Jan Six, geschilderd door Rembrandt en sindsdien altijd meeverhuisd, is het meest in het oog vallende bewijsstuk. Met een beschouwing over deze icoon begint en eindigt dit mooie boek.