~

Weinig opwindend

Lidia’s leven thuis is net als haar werk weinig opwindend. Haar man, een componist, werkt eigenlijk nauwelijks en sluit zich meestal op in zijn mottige kamer, terwijl hun zoon Artjom vooral veel bij vrienden is. Mede daarom bevalt de aandacht van Danila, een vriend van Artjom, Lidia wel. De oudere vrouw en de jongeman beginnen een verhouding. Lidia laat zich meeslepen in deze vreemde, maar passionele relatie. De komst van de internationale tentoonstelling van Van Gogh brengt voor Lidia echter nog meer verrassingen dan alleen de bijzondere, zintuiglijke ervaringen die ze heeft bij het aanschouwen van de schilderijen:

En daar had je weer hetzelfde: ook op dit schilderij had de realiteit onzichtbare tektonische verschuivingen, breuken ondergaan, ze leek geknakt en verwrongen. Alsof er een zo’n hevige pijn in was samengebald dat het je duizelde en er tegelijkertijd allerakeligste sensaties werden opgeroepen: misselijkheid, braakneigingen, hevige dronkenschap, menstruatiekampen. Waar was zo’n monsterlijke zelfkwelling nou voor nodig? […] Lidia Albertovna was een flauwte nabij.

Postmodernisme

~

In verstokte Pepsi-drinkers en Coca-Cola-drinkers (dat zijn de meeste). Pepsi is wel beter. En verliest daardoor afzetmarkten.

In wie geboren is en wie niet.

In wie eerder doodgaat dan ik, en wie later.

Die hun zelfbevestiging vinden ten koste van zichzelf of ten koste van anderen.

Er zijn er die na de wc hun handen niet wassen (en die dat wel vóór de wc doen). Er zijn mensen die nooit hun gezicht wassen.

In hen die alleen donkere (liefst zwarte) katoenen sokken dragen, en in hen die het niks kan schelen hoe hun voeten eruit zien.

In zangers en dansers (mensen van het woord en mensen van het beeldend denken).

De positie van deze op zichzelf staande hoofdstukken binnen het verhaal is niet altijd even duidelijk. Soms vormen ze een illustratie van het hoofdstuk dat er aan voorafging. Als Lidia bijvoorbeeld dreigt in te storten door een vervelende ontdekking, worden in het hoofdstuk wat erop volgt verschillende manieren besproken om zelfmoord te plegen. Het hoofdstuk is een interpretatie van Lidia’s gevoelens, zij het op een nogal wrange manier. Een andere keer lijken de op zichzelf staande hoofdstukken gedachten weer te geven van een ander personage die zich niet in het verhaal van Lidia bevindt, maar op een ander fictioneel niveau. In feite ontwikkelen zich in De aardappeleters twee verhaaldimensies: de belevenissen van Lidia en de dagboekaantekeningen of hersenspinsels van een onbekende derde, een metatekst. De onbekende maakt lijstjes van dingen die hij belangrijk vindt, waardoor je hem, ondanks zijn beperkte rol in het verhaal, wel steeds beter leert kennen.

Groot verteller

In deze roman doet het er niet precies toe wat er precies gebeurd is of hoe het verhaal afloopt. Er is wel een climax, maar de climax vormt niet het hoogtepunt van de roman. Het is eerder een gevolg van andere vreemde gebeurtenissen, waarin Bavilski de lezer meesleept. Soms waan je je in Misdaad en straf door de overeenkomsten tussen de vreemde Danila en de warrige Raskolnikov. Een andere keer verbaas je je over de combinatie van de poëtische omschrijving van de afschuw voor het werk van Van Gogh, én de liefde voor kunst die er uitspreekt, evenals de eerbied voor de kracht van een kunstwerk. De aardappeleters is een tragikomisch verhaal vol citaten van Russische dichters, grappige personages en treurige ontwikkelingen. Bavilski is een groot verteller.

~

Natuurlijk is hij geen speciaal geval. Elke dag zijn er mensen die ledematen of het gebruik ervan verliezen. De geschiedenis wemelt van de eenarmige zeelieden en aan een rolstoel gekluisterde uitvinders: net als van blinde dichters en krankzinnige koningen.

Maar het mag niet baten. Hij is niet alleen zijn bewegingsvrijheid, maar ook zijn veerkracht kwijt:

Welnu, eerst zijn de ledematen krachteloos geworden, nu wordt ook zijn geest krachteloos. Zijn geest kan elk moment omvallen.

Twijfels

De twijfels van Paul komen veelvuldig in beeld. Over het ongeluk dat zijn leven veranderde, maar ook over zijn leven voordien. Hij is een oude man, en wordt daar ineens mee geconfronteerd. Van de weeromstuit wordt hij verliefd op zijn verpleegster aan huis, de Kroatische Marijana Jokiæ. Om zijn liefde te uiten, stelt hij zich op als een soort peetvader voor haar gezin. En dan duikt er een figuur uit een eerder werk van Coetzee op: Elizabeth Costello. Zij stelt Paul de vraag wat er van Mel, Marijana’s man, moet worden als Paul zich ontfermt over Marijana en haar gezin:

Of heeft u andere plannen? Heeft u bedacht dat Mel de branding maar in moet lopen zodat zijn vrouw en kinderen voor u zijn?

Met dergelijke pijnlijke vragen dringt ze zich op aan Paul en probeert hem richting aan zijn leven te laten geven. De dialoog tussen de twee vormt een rode draad in het verhaal. Pauls manier om met zijn verminking om te gaan en zijn gevoelens voor Marijana worden scherp onder de loep genomen. Elizabeth blijft hem ondervragen en zijn antipathie voor de schrijfster voorkomt niet dat hij zichzelf kritisch ondervraagt. Want is zijn liefde voor Marijana werkelijk onzelfzuchtig? Vrij van begeerte?

De waarheid

In Mr. Foe en mrs. Barton, Coetzee’s herschrijving van Robinson Crusoe, wordt doorlopend naar de waarheid gezocht. Vertelster Susan Barton wil het verhaal over haar verblijf op het eiland zo waarheidsgetrouw mogelijk aan het grote publiek vertellen, maar komt gaandeweg het boek tot de ontdekking dat er niet één waarheid is. Naast haar waarheid omtrent het eiland staan de waarheden van Crusoe en Vrijdag. De vragen waarmee Elizabeth Costello Paul confronteert, en de vragen die hij zichzelf stelt, hebben in Langzame man een zelfde doel: achterhalen wat waar is en wat niet, waarbij telkens weer blijkt dat er verschillende versies van de waarheid bestaan. Met hulp van Costello komt Paul tot de conclusie dat de waarheid er niet zoveel toedoet.

Personage Elizabeth Costello worstelt in Coetzee’s gelijknamige roman zelf ook met haar leeftijd, het verlies van haar kracht en flexibiliteit. Ze twijfelt steeds meer aan haar waarheden en aan haar geloof in haar eigen opvattingen. Ze verliest het vertrouwen in het directe verband tussen taal en realiteit. In dit boek hing de zoektocht naar de waarheid samen met de leeftijd van de hoofdpersoon: hoe ouder, hoe meer twijfels, leek het wel. Is deze aartstwijfelaar Elizabeth in Langzame man dan ineens de rots in de branding geworden? Nee. Ze is nog steeds zoekende en aan het eind van de roman wordt ze zelfs door Paul terechtgewezen en aangestuurd.

Wanhoop

Oud worden, het niet meer perfect zijn, is een terugkerend element in het werk van Coetzee: van David Lurie wordt al op pagina één van In ongenade benadrukt dat hij een man op leeftijd is, in Mr. Foe en Mrs. Barton is Robinson Crusoe een oude man met ziektes, kwalen en gebreken. Al deze elementen zijn typisch voor het werk van Coetzee en komen in Langzame man weer terug. Ook de sfeer is als vanouds niet bepaald opwekkend. Pauls problemen en dilemma’s hangen voortdurend als een dreigende onweersbui boven zijn leven. Dit komt niet alleen terug in de gebeurtenissen die hem overkomen, maar ook in de taal waarin dat beschreven wordt. Alles ademt vertwijfeling en wanhoop. Uiteindelijk neemt Paul de ‘juiste’ beslissingen door afstand te nemen van het gezin Jokiæ. Hij blijft alleen achter, zoals hij ook alleen begon. Coetzee blijft een meester in het neerzetten van bedachtzame, enigszins deprimerende figuren die tot nadenken stemmen door de strijd die ze leveren in hun levens. Dat levert meestal geen absoluut positief resultaat op, zoals er in de wereld van Coetzee ook geen absolute waarheden zijn.

Edvard Munch, Ashes

Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar brengt met de PLUCHE reeks een serie boeken op de markt met gebundelde liedteksten van o.a. Ivo de Wijs, Drs. P en Herman van Veen. Op een prachtige, verzorgde wijze wordt een compleet overzicht gegeven van de werken van deze schrijvers. Een harde kaft voorzien van een laagje pluche geeft meteen al aan dat je een boek in handen hebt dat met veel liefde is samengesteld.

Overzicht

In Nu de liefde me zo tegenzit is het de beurt aan Hans Dorrestijn. Na een persoonlijke inleiding door Jacques Klöters volgen bijna driehonderd pagina’s aan liedteksten van deze gedeprimeerde man. Daarna volgt een sectie waarin Dorrestijn nog enige toelichting geeft bij diverse liederen. Hij vertelt hier over wat de aanleiding en/of het gevolg van een bepaald lied is geweest. Ook zijn een bibliografie en een discografie opgenomen. En tot slot is er nog een cd toegevoegd met daarop dertien liederen die Dorrestijn samen met Adèle Bloemendaal speelde in het theaterprogramma Samen solo.

Leed

Van Dorrestijn moet je houden, want de man kan behoorlijk zwartgallig uit de hoek komen. Om de humor daarvan in te zien moet je sterk in je schoenen staan. Het leven dat Dorrestijn in zijn teksten beschrijft is behoorlijk zwaar.

Iedereen heeft hier wel wat

Licht beneveld, ladderzat

In ieders glas zit spijt en pijn:

’t Meest in dat van Dorrestijn

En eerlijk gezegd zijn driehonderd pagina’s leed, verdriet en scheidingen een flinke aanslag op je gestel. Maar ondanks al dat verdriet blijf je van de teksten genieten. Hoewel deze liederen heel erg autobiografisch zijn en in principe geen aanleiding tot vreugd geven, doen ze dat laatste wel degelijk. De wijze waarop het leed verwoord wordt in de liedteksten is veelal hilarisch. Ondertussen hoor je tijdens het lezen Dorrestijn als het ware de teksten opdreunen met zijn karakteristieke stem. Dat maakt de tekst zelfs nog komischer.

Divers

De thema’s die hij in zijn liederen aanstipt lopen van kindermoordenaars:

De moordenaar zit aan ’t ontbijt

Met een croissant met kersenjam

Hij denkt weer aan de kleine meid

Haar gespartel en haar schrille stem

tot een lofzang op het klittenband:

‘k Vind het leven echt fantastisch

‘k Ben een ware Spring-in-‘t-Land

Ooit was het leven erg onpraktisch

Maar nu is er klittenband

Dit geeft al wel aan dat de onderwerpen die Dorrstijn behandelt zeer divers zijn. En soms komt er dus ook een positief signaal naar voren zoals in het klittenbandlied. Maar de positieve liederen hebben voornamelijk betrekking op externe, onpersoonlijke zaken zoals klittenband of een Renault 4. De persoonlijke aspecten vormen over het algemeen de aanleiding tot een somberder beeld. Het lied Renault 4 is hier een perfect voorbeeld van. Terwijl Dorrestijn mijmert over zijn ouwe vertrouwde autootje heeft de vrouw met wie hij in diezelfde auto door Frankrijk reed, hem verlaten voor iemand met een Mercedes Benz.

Zelfmoord

Nu de liefde me zo tegenzit is een prachtig overzicht van het werk van Hans Dorrestijn wat betreft de liedteksten. Zijn gedichten, conferences en monologen vallen buiten het bestek van dit boek. Misschien een idee voor een volgend boek? Als liefhebber van Dorrestijn kun je Nu de liefde me zo tegenzit niet laten liggen. Als liefhebber van leuke en goede Nederlandse tekstliederen trouwens ook niet. Het is echter wel aan te raden het niet te vaak te raadplegen als je wat minder vrolijk gestemd bent. De vele zelfmoordmethoden die in de teksten voorbij komen zouden je op verkeerde gedachten kunnen brengen. En dan kun je nooit meer genieten van al dat leed dat Dorrestijn in de toekomst wellicht nog aan het papier toevertrouwt. Of je moet natuurlijk juist opvrolijken door het besef dat er altijd nog iemand is die het zwaarder heeft.