Moeizaam – daarmee zou je werk en naar verluidt ook leven van Jellema in één woord kunnen samenvatten. Hij debuteerde in het poëtisch godvergeten jaar 1961, te laat voor de storm die de Vijftigers ontketenden, en dan ook nog zwaar onder invloed van Achterberg. Het zijn fijnzinnige verzen waarmee hij de boekwinkels bestookte. Ze moeten toen al ouderwetsig hebben geklonken, met hun tederheid die uit ‘de avondvensters van een keuken’ naar buiten straalt, hun vormvastheid en natuurlyriek.

~

Kenmerkend voor de poëzie van Jellema is de voortdurende reflectie op leven, persoon en het gedicht zelf. De dichter die zijn kunst gebruikt in de relatie tot de hem omringende wereld.

Zonlicht glanst in dakschild, glazuur van zerken,
       beukenhaag – in al die doorschijning veilig
              zijn ook wij. Ons ondanks. De kunst is: dit als
                     beeld te bewonen.

Even verderop de wat mismoedige constatering, dat het bij een schamel pogen blijven moet:

(…) benoemen
wou ik ’t sindsdien, ’t ontaardde in gemis
daar soms een klank, geen woord er ooit op leek.

Pas in de laatste twee bundels, gedeeltelijk postuum, laat Jellema de strakke vorm weer een beetje los, en gaat zijn bevrijde poëzie weer wat leven – hoewel ook dat weer met alle mitsen en maren omkleed. Zijn late poëzie wordt het aansprekendst gevangen in het beeld van de dichter die als tuinier de natuur slechts benadert.

Kwellende bedachtzaamheid

Eenzelfde omzichtigheid spreekt uit het proza, dat in een wat dunner deeltje is bijgevoegd. Het valt grofweg uiteen in beschouwingen over literatuur, en persoonlijke ontboezemingen van meest weemoedige aard, waar de liefhebbers van subtiele overpeinzingen op een fundament van smalle eruditie van zullen smullen.

De stukken over poëzie werpen niet echt een nieuw licht op het eigen werk, bevestigen eerder wat we zelf al uit de verzen konden opmaken. Jellema was vóór alles een bewonderaar, die als hij over zijn helden moet schrijven een enorme belezenheid tentoonspreidt en allerlei dwarsverbanden legt, waar de lezer die wat minder thuis is in vooral de Duitstalige laat-romantiek nooit of slechts met moeite op zou zijn gekomen. Veel Hölderlin natuurlijk, maar ook iemand als Trakl.

Ook in zijn proza heeft Jellema grote moeite om zich helder en eenduidig uit te drukken, en hult hij zich in nevels van woorden zonder tot de aard van de zaak te geraken:

Ik weet wel dat het een te simpele definitie zou zijn als ik zou stellen: lyriek dat is het zich uitspreken van een subject, een ik, en in dat zich uitspreken, ook al spreekt dat ik niet over zichzelf, is dat ik heel dwingend present, verwijst het, al is het indirect, naar zichzelf.

Hier zou eventueel misschien mogelijkerwijze kunnen staan dat iemand die een gedicht schrijft daar bewust of onbewust iets van zichzelf in stopt, maar zèg dat dan. Die enorme en op den duur dodelijk vermoeiende omslachtigheid maakt het lezen van de beschouwingen langzaam maar zeer zeker tot een kwelling. Nam hij tenminste één keer stelling, kon je hem ergens op een mening over wat dan ook betrappen, positief of negatief of voor mijn part neutraal, dan scheelde dat alweer, maar je kunt wel aan het quoten blijven zonder dat je ook maar één stap verder komt en uiteindelijk onherroepelijk verzinkt in een verstikkende, naar zichzelf verwijzende redundantie:

Poëzie is binnen het taalspel dat we allemaal, onze taal sprekend, bedrijven, een taalspel apart. En wel in die zin, dat dichterlijk spreken de scepsis ten aanzien van de woord-werkelijkheid doorbreekt en, in zekere zin anachronistisch, een vorm van woord-gelovig spreken is.

Helemaal bont wordt het, als de auteur zich al taalspelend mee laat slepen op de modderige golven van de spiritualiteit. Als een incarnatie van de inmiddels godzijdank vergeten Gary Zukav en zijn dansende wollige meesters, verhaspelt hij middeleeuwse mystiek met moderne wetenschap, waar hij overduidelijk geen moer van begreep. Uiteindelijk strandt hij dan bij God, en dan niet die lekker duidelijke God van Bijbel en Calvijn, maar een soort Kuitertiaanse concoctie waaruit iedere notie van logisch denken met grote zorgvuldigheid is verwijderd:

God kunnen geen menselijke eigenschappen van verantwoordelijkheid, wreedheid of liefde worden toegedicht of gedacht. Toch is hij wat wij zijn. Maar hij is dat wanneer wij hem zoeken. Het zoeken leidt niet tot inbezitneming, doch is een wederzijdse toenadering in ‘innigheid van gemeenschap’. Al is God onbenoembaar en noch hier noch daar (sic!), hij is geen deus absconditus, zich onttrekkend aan het bestaande, doch neemt daaraan deel en is ervaarbaar zolang wij hem intenderen.

God is een menselijke inventie. Maar dat vermoedden we al.

Illustratie: Marcel van Eeden

Op de voorkant van de bundel prijkt een tekening van Marcel van Eeden. Deze kunstenaar plaatst elke dag een tekening op zijn weblog. De tekeningen maakt hij naar aanleiding van foto’s die gemaakt zijn voor 1965, zijn geboortejaar. Uit de tekeningen spreekt een gevoel van nostalgie. Van Eeden was niet bij de gebeurtenis op de foto, maar door de tekening kan hij het achteraf toch ervaren.

Deze realistische tekeningen vertellen een verhaal. Daarin vertonen ze veel overeenkomsten met de poëzie van Brands. Zijn gedichten zijn ook kleine verhalen. Soms is de toon ironisch, maar de vertellingen kenmerken zich vooral door melancholie. Verlangen speelt hierbij een grote rol. Verlangen naar zaken die er niet meer zijn en niet meer terug zullen komen.

Spreektaal

Het realistische in Brands poëzie is vooral te vinden in een heldere en duidelijke taal. Hierbij maakt hij veel gebruik van klinker- en medeklinkerrijm. Hoe bijzonder krachtig die spreektaal is en welk groots effect afgewogen woorden kunnen hebben, blijkt uit het gedicht O, Annie.

Ze legt de telefoon neer en zegt O, Annie
de buurvrouw die hem vond;
om haar stem te sussen

O, Annie.

’s Avonds pakt ze een vuilniszak
voor zijn kussen.

Hierin laat Brands een dame aan het woord. Ze zucht. De klank van haar stem is eerst nog niet te horen in het gedicht, maar bij de laatste twee regels hoort de lezer haar zuchten. Alleen de verzuchting “O Annie” is al genoeg om de treurigheid weer te geven. Brands heeft weinig woorden nodig om de situatie te schetsen.

Rozen van krantenpapier

Illustratie: Marcel van Eeden, 30 oktober 2005 [1570]

Andere gedichten van Brands zijn minder treurig, maar wel melancholisch. Het gedicht Rozen roept zo’n gevoel op. We zien een jong kind dat zijn geluk denkt te vinden door achter een tractor aan te rennen. Het is een kinderlijk geluk, maar het onbezonnen rennen door de uitgestrekte en eindeloze akkerlanden klinkt aantrekkelijk. Behalve rennen is er niets anders dat geluk kan brengen, er is niets om over na te denken of over te twijfelen.

Ooit rende ik achter een tractor aan.
Ik dacht dat dat geluk bracht.
Maïs en rogge om me heen.

Totdat de rozen van krantenpapier
in de bussen vielen en ook wij
vertrokken.

En niemand die ooit ontdekte hoe
mooi ik kon zingen als ik
alleen was

(…)

Maar dat was ‘ooit’. Dit geluk was eindig of misschien was het alleen begrijpelijk voor een kind. Even kinderlijk is ook de melding dat ‘ze’ vertrokken, nadat “de rozen van krantenpapier in de bussen vielen”. De uitgeknipte rozen, die een voorbode van een liefdesbrief hadden kunnen zijn, leiden nu tot het vertrek of vallen samen met het einde van een periode. Een vertrek van een plaats, een wensdroom of een heimelijk verlangen.

Lezen en dichten

Het is inmiddels zeven jaar geleden dat Brands’ vorige bundel De schoenen van de buurman (1999) verscheen. In de tussentijd publiceerde hij gedichten op zijn Avondlog. Op dit log doet hij ook verslag van zijn leeservaringen. Die leeservaringen zijn terug te vinden in zijn poëzie, want zijn gedichten bevatten veel verwijzingen naar buitenlandse dichters. Enkele gedichten hebben dan ook de toevoeging ‘vrij naar’. Soms zijn het bijna letterlijke vertalingen van de oorspronkelijke gedichten, zoals De linkerhoek, een vertaling van Midnight van Spencer Reece. Poëzie houdt niet op bij het schrijven van één gedicht of het doorlezen van een bundel. Zoals veel dichtbundels geeft ook Ruimtevaart aanleiding tot opnieuw lezen, verder lezen, nieuwe dichters ontdekken en overrompelende gedichten vinden.