Doel van het themanummer, in Nederland uitgegeven als boek, is om erachter te komen of het mogelijk is een nog bestaande subcultuur te analyseren. Hoewel de Amerikaanse schrijvers al spreken van de dood van de hipster, maakt het stereotype in Nederland furore. Sinds een jaar of twee wordt de term hipster te pas en te onpas aan niets vermoedende modieuze en/of artistieke jongelingen toegewezen. Voor zowel de jongeren die beticht worden van hipsterisme als degenen die anderen tot de subcultuur veroordelen is Hipster een interessante verzameling essays. Het neemt het lachwekkende stereotype van een subcultuur serieuzer dan ooit.

Het lachwekkende bestuderen
De cultuur die centraal staat in het boek is de hipster zoals die bestaat sinds 1999, niet de vroege bohemiens uit de jaren veertig. Deze hipster typeert zich door een straatwijze kennis van consumptie: hij weet precies welke kleding, gadgets en boodschappen ‘in’ zijn en baseert zijn identiteit daarop. Die is daarom voornamelijk zichtbaar in kleding (American Apparel, Urban Outfitters), gezichtsbeharing (snor, baard) en accessoires (pilotenbril, retro camera). Deze herkenbare attributen zijn inmiddels zo wijdverbreid dat de hipster bijna onzichtbaar is geworden voor buitenstaanders. Patrice Evans, een van de essayisten in het boek, beschrijft de meest gehoorde reactie op het begrip: ‘Bedoel je jongeren?’

De hipsterkenmerken zijn namelijk dusdanig doorgebroken in de mainstream dat het moeilijk onderscheiden is wie een ware hipster is, en wie gewoon 3FM luistert en bij de H&M winkelt. De vraag die dan ook meervoudig wordt opgeworpen is: bestaat de hipster überhaupt? Hebben we het niet gewoon over de meest recente jongerencultuur? Deze vragen zijn moeilijk te beantwoorden, want hoewel hipstermode erg recent is, grijpt ze terug op stijlen uit de jaren tachtig en negentig – de kleren die hun ouders droegen toen de hipsters nog kinderen waren. De liefde voor retro lijkt een toonbeeld van nostalgie: de analoge camera verwijst naar een tijd waarin technologie minder grip op ons had, en de karakteristieke pornosnor teruggrijpt op een pre-globalistische wereld waarin het nog okee was om trots te zijn op de blanke etniciteit.

De angst voor wat we zijn geworden
Inmiddels leven we in een multiculturele wereld, waar ieder sociaal wezen zich enigszins politiek correct moet gedragen, en blanke trots al snel verbonden wordt met racisme en etnocentrisme. Volgens Evans is de hipstercultuur dan ook een manier waarop blanken zich kunnen onttrekken aan de sociale ongelijkheid en onrechtvaardigheid in de wereld zonder verantwoordelijkheid te hoeven nemen voor hun eigen rol hierin.

Als zwarte jongen die blanke jongens beschouwt zie ik het hipsterisme als datgene wat er ontstaat als blanken zich bewust worden van hun macht en de sociale ongelijkheid, en dan vervolgens zeggen: ‘Maar ja, wat kun je eraan doen? We steken onze handen in de lucht en trekken een geinige bek voor de camera.’

Die geinige bek en camera worden uitgebreid geanalyseerd door Dayna Tortorici. Zij stelt dat de vrouwelijke hipster ook in de nieuwste subcultuur geen actieve rol heeft verworven, maar slechts als geseksualiseerd kindmeisje verveeld de camera in kijkt. Het al dan niet bestaan van de hipster laat haar dan ook net zo onberoerd als Evans. De exclusieve subcultuur is zo in zichzelf gekeerd dat alleen de leden geïnteresseerd kunnen zijn in het concept ‘hipster’. De rest van de wereld ziet gewoon ‘een blanke, rijke klootzak in skinny jeans’.

Een hipster zijn, of geen hipster zijn – dat is de vraag
Iedereen vindt de hipster een nutteloze klootzak. Het duidelijkste criterium voor de hipster is namelijk de ontkenning een hipster te zijn. De hipstercultuur is geen coherente groep waar men zich al dan niet bij aansluit – daarvoor vinden de individuele hipsters zichzelf te uniek. Hoewel ze er allemaal hetzelfde uit zien, ontkennen ze elk groepsverband, en bevestigen juist daardoor hun status als hipster. ‘Hipsterhaat zegt meer over onze eigen angsten en tekortkomingen dan dat het iets concreets over echte mensen zegt.’

Hipster is uiteindelijk een boek dat alleen hipsters en hipsterhaters aan zal spreken, en de verschillende lezers hebben één ding gemeen: ze willen zichzelf of anderen gerepresenteerd zien, en de handvatten toegereikt krijgen om mensen in een hokje te kunnen plaatsen. Hoewel niemand zich als hipster identificeert, blijven we aandachtig zoeken naar de nieuwste manifestaties van deze hippe jongerencultuur. Het is ook niet moeilijk om de hipster te vinden. ‘Kijk alsjeblieft naar mij,’ zeggen de ukelele spelende, vintage dragende, zichzelf fotograferende hipsters die geen hipsters zijn. En n+1 blijft met liefde kijken.

benadrukt Anton van Hooff het belang van het bestuderen van de oudheid voor de beschaving, cultuur, democratie. Tweehonderd bladzijden verder is zijn gelijk bewezen: Atheense burgeridealen confronteren onze samenleving met haar fouten.

Na het vorig jaar verschenen Nero en Seneca is dit het tweede werk over de oudheid van classicus Van Hooff. Tussen de regels door lees je zijn liefde voor het onderwerp en de kreten van verrukking die hij, tevergeefs, probeert te onderdrukken. Dit enthousiasmeert de lezer – en dat, zo legt Van Hooff uit, betekent: ‘de godheid is in hem: in het woord enthousiasme zit het Griekse en (in) en theos (godheid)’.

Burgerschap
Van 508 tot 322 regeert in Athene het volk, met slechts een paar korte oligarchische onderbrekingen. Anders dan onze als democratie gemaskeerde ‘electieve aristocratie’, was de Atheense democratie werkelijk een volksregering. Het berustte op direct bestuur en vereiste daarom een hoge mate van burgerparticipatie. In Pericles’ beroemde woorden: ‘Want wij zijn de enigen die iemand die daaraan geen deel heeft, niet beschouwen als een werkeloos, maar als nutteloos iemand’.

Het democratische Athene herbergde 30.000 burgers – slaven, vrouwen en vreemdelingen vielen erbuiten. Belangrijkste politiek orgaan was de volksvergadering, de ekklèsia, die gemiddeld 40 keer per jaar bijeen kwam. Daarin hadden alle Atheense burgers het recht het woord te voeren (isègoria). Daarnaast waren op ieder moment 3200 burgers actief binnen roulerende functies, meestal via loting aangewezen. Roulatie diende als een van de ‘checks’ op mogelijk machtsmisbruik: het voorzitterschap van de ekklèsia rouleerde dagelijks, waardoor een op de vier Atheense burgers een dag in zijn leven ‘president’ was!

Toneel
Dit klinkt allemaal zeer verlicht, maar natuurlijk waren de Atheners net mensen. Wanneer ze weinig trek hadden in een routinematige volksvergadering, en de opkomst op de vergaderingslocatie de Pnyx dus tegenviel, werden staatsslaven ingezet om met een in rode verfstof gedrenkt touw het grote plein schoon te vegen. De daardoor veroorzaakte rode vlek was een teken van slecht burgerschap. Dit neemt niet weg dat politiek ieder deel van het Atheense leven doordrenkte. Een voorbeeld daarvan is het toneel, waarin democratie en beschaving werden samengebracht:

In het mythische gewaad van het treurspel blijven ze wel versluierd. Nooit wordt uitbundig de lof van de volksmacht gezongen. Zulke platte propaganda zou van slechte smaak getuigen. Het Atheense toneel blijft in zijn verwijzing naar de politieke actualiteit even ingehouden en tijdloos als de sculpturen van het Parthenon.

Griekse leefregels als ‘niets te veel’ (mèden agan) werden middels toneel bijgebracht. Voor zowel politieke activiteiten als het bijwonen van het beschavende toneel ontvingen de Atheners vergoedingen – zoals Van Hooff oppert misschien een idee voor onze tijd? Sowieso verwijst Van Hooff veel naar het heden en de recente geschiedenis. Zo geeft hij aan dat de Atheense democratie groot is geworden dankzij het imperialisme: via slavernij en uitbuiting verkregen welvaart bracht de burgers tijd voor de politiek. Is ons stabiele politieke systeem denkbaar zonder de historisch gegroeide en deels op uitbuiting gebaseerde welvaart?

Dèmokratia
Af en toe verrast Van Hooff met dergelijke scherpe uithalen. Maar wat dit boek vooral zo prettig maakt zijn de vele etymologische verwijzingen en, daarmee samenhangend, de vele momenten van verrassing – zo kende Athene tachtig feestdagen – of van herkenning bij in Athene ontstane en aan ons overgeleverde culturele elementen. Dit en meer maakt dit verfijnd geschreven boek zeer informatief, met bovendien steeds precies genoeg herhaling: gymnasiumleraar Van Hooff weet hoe te doceren.

Ten slotte maakt de auteur inzichtelijk hoe, toen de Atheense burgers zich steeds meer in de privésfeer terugtrokken, de bezorgde burgers de godin Dèmokratia invoerden, als vergeefse stoplap. Van Hoof trekt nog maar eens een analogie, nu met het huidige crisisgevoel en het daarom in Den Haag op te richten Huis voor democratie en rechtsstaat. Maar eigenlijk zouden mensen dit soort boeken moeten lezen.

Vrijheid wordt vaak beperkt tot alleen een verworvenheid. Die vrijheid laat je je niet ontnemen door anderen. Wie ben jij om mij te vertellen wat ik moet doen? Zo is het een recht dat je uitsluitend voor jezelf opeist. Een recht dat je ook tegen je medemens kunt gebruiken.

Vrijheid is een alledaagse opgave. Vrijheid, aldus Sartre, is een last die iedereen moet dragen. De verantwoordelijkheid voor je eigen keuzes kun je niet op anderen afschuiven. Als je je niet de wil van een ander laat dicteren, wat vertel je jezelf dan om te doen?

Eerst vrijheid, dan levenskunst

Bij vrijheid gaat het om ‘de spanning tussen de individuele mens en de eisen van de samenleving’. Die spanning staat centraal in het werk van een tiental filosofen en schrijvers die Joep Dohmen en Maarten van Buuren behandelen in hun boek De prijs van de vrijheid. Denkers en schrijvers over moderne levenskunst.

Vrijheid en levenskunst, de hiërarchie van deze twee woorden in de titel geeft goed weer waar het de schrijvers om te doen is. De levenskunst maakt een heropleving door in de filosofie, het is een terugkeer naar het praktische denken over hoe te leven uit (vooral) de klassieke oudheid. Wie aan die praktijk wil toekomen, heeft vrijheid nodig. Maar vrijheid is ook in een westerse, moderne en democratische samenleving een problematisch begrip, allerminst een vanzelfsprekendheid.

Individu versus collectief

Dohmen en Van Buuren willen met hun filosofische en literaire voorbeelden rond het thema levenskunst niet zonder meer wat praktische richtlijnen herhalen. Ze stellen aan de hand van onder anderen De Montaigne, Dostojevski, Nietszche, Foucault en Houellebecq nadrukkelijk de genoemde spanning tussen individuele vrijheid en samenleving aan de orde.

Zowel Dohmen als Van Buuren zijn kritisch over de zogenaamde verworvenheden van de moderniteit. We hebben ons bevrijd van overheersende kaders als religie, maar van een echt persoonlijke omgang met onze vrijheid is geen sprake. Er is, kort door de bocht, veeleer sprake van een onverschillige sleur binnen een consumptiemaatschappij.

Over de mogelijkheid van een echte bevrijding verschillen ze van mening. Dohmen ziet, zoals ook uit eerder werk bleek, mogelijkheden voor een nieuwe publieke moraal. Levenskunst is volgens hem beslist niet beperkt tot een intellectuele bovenlaag. Van Buuren is pessimistischer van toon en lijkt ook meer noodzaak te zien voor een collectieve verandering. Hij besluit zijn bespreking van Houellebecq met woorden als ‘het afkoelen van onze oververhitte markteconomie’ en lijkt wel wel wat te zien in de slowfood- of slowlifebeweging.

Overzichtelijk en inzichtelijk

De prijs van de vrijheid is overzichtelijk gestructureerd, elk hoofdstuk bevat een kort biografisch overzicht, een schets van de tijd waarin de auteur leefde, een bespreking van het (hoofd)werk en tot slot ‘ethische implicaties van leven en werk’. Gevolg is dat voor sommige lezers een groot deel van een afzonderlijk essay overbekende stof zal zijn, maar dat iedereen altijd voldoende achtergrondinformatie krijgt.

Aangenaam is ook dat zowel Dohmen als Van Buuren de kunst verstaan om op heldere wijze filosofische problemen inzichtelijk te maken. Ook weten ze, bij de literatoren meer dan de filosofen, een scherpe, eigen visie op de thematiek te geven. Zo wordt Nietzsche – altijd maar weer de filosoof met de hamer genoemd – recht gedaan als de opbouwwerker die hij ook was, de filosoof die de moderne mens oproept van zijn leven een kunstwerk te maken. En terwijl Van Buuren zijn walging over bepaalde delen van Michel Houellebecqs werk niet verhult, weet hij het toch mooi aan te laten sluiten op zijn eigen wereldbeeld.