Iedereen die wel eens in Portugal is geweest, kent ze: os azulejos, de keramieken tegeltjes waarmee de binnen- en buitenmuren van veel huizen zijn versierd. De roman Jouw gezicht zal het laatste zijn is zo’n mozaïek. Niet van tegeltjes, maar van verhalen over Portugal onder het dictatoriale bewind en de jaren erna. We volgen drie generaties van de familie Mendes: Augusto, Antonio en Duarte.

Van de een op de andere dag
Het zijn de jaren vlak voor de Tweede Wereldoorlog en van de een op de andere dag besluit de jonge arts Augusto Mendes Lissabon te verlaten voor een gehucht in de binnenlanden van Portugal. Hij wordt de huisarts van de veelal straatarme dorpelingen. Zijn zoon Antonio wordt officier in het leger en keert begin jaren zeventig voorgoed terug uit Angola, alwaar Portugal tegen beter weten in voor behoud van de kolonie strijdt. Antonio is getraumatiseerd en herkent zijn zoon Duarte eerst niet. Wat er is gebeurd, kunnen we alleen raden. Al moeten we dat misschien niet willen:

Je eigen herinneringen vreten al genoeg aan je om de herinneringen van anderen er nog eens bij te nemen.

Deze zoon, Duarte Mendes, is de eigenlijke hoofdfiguur van het boek. Geboren in de jaren zeventig wordt hij door kenners beschouwd als de beste vertolker van Beethoven, een mooie toekomst wacht hem. Van de een op de andere dag zweert hij de piano af en raakt het instrument niet meer aan. Waarom? Deze en alle andere vragen worden niet eenduidig beantwoord. Zoals alles in de tijd van een dictatuur schimmig en onduidelijk blijft en van de een op de andere dag iemand voorgoed kan verdwijnen, zo wordt niets in deze roman werkelijk opgehelderd.

Het beste is het raadsel te vergroten
Waar je een antwoord verwacht, daar komt de schrijver met een nieuw verhaal dat als antwoord kan dienen, maar dat zelf ook weer vragen oproept. In Voer voor psychologen schreef Harry Mulisch dat goede literatuur het raadsel van het leven niet moet oplossen, maar juist moet vergroten. Pedro neemt die poëtica wel erg serieus. Je moet iets van de geschiedenis van Portugal weten om de vele subtiele verwijzingen te begrijpen. Maar ook zonder deze kennis is het boek een bijzondere tocht door een land dat in Nederland niet erg bekend is.

Zuid-Amerikaanse vertelkunst
In een interview heeft de schrijver gezegd dat niet alles verklaarbaar is wat er in de roman gebeurt, zoals niet alles in de werkelijkheid logisch is. Het is een van die hardnekkige eigenschappen van de mens dat we overal verbanden willen zien, zelfs als ze er misschien niet zijn. De wereld in deze roman is magisch en mysterieus. En de stijl is bij vlagen grandioos.

Dautor Augusto Mendes zat met zijn rieten hoed en zijn pijp klaar om het peloton van de Ronde van Portugal voorbij te zien komen, met een bijna jeugdig enthousiasme dat niet alleen niet paste bij zijn leeftijd, gewicht, lengte en sociale positie, maar vooral niet bij de hoge temperatuur.

De schrijver veroorlooft zich niet alleen inhoudelijk en qua structuur veel vrijheid. De stijl verandert met elke scène en is als een kleurrijk mozaïek. In het ene hoofdstuk is de stijl romantisch en verhalend en doet zij in verbeeldingskracht niet onder voor het beste werk van Gabriel Marcia Márquez. Andere hoofdstukken zijn experimenteel en vervreemdend en doen sterk denken aan de grote roman 2666 van Roberto Bolaño. Wellicht wat te veel.

Hier en daar lijkt de experimenteerdrift de vijand van de schrijver. Zij die een verhaal met kop en staart zoeken, kunnen het boek dan ook beter laten liggen. Neem je echter de moeite, dan ontvouwt zich een magisch mozaïek van kleuren en vormen.

Om de illusie maar meteen door te prikken: dat is niet gelukt. Op geen enkele wijze komt Jonathan Grimwoods Smaak in de buurt van de bedwelmende sfeer van totale waanzin waarmee Süskinds meesterwerk ons in vervoering bracht. Wat is er dan wel? Een zeker niet onverdienstelijke roman, gesitueerd in het pruikbepoederde Frankrijk van de 18e eeuw aan de vooravond van de grote revolutie. Met een hoofdpersoon die zijn passie voor koken en eten doorlopend etaleert.

Roquefort
De kleine Jean-Marie Charles d’Aumout wordt op voorspraak van de duc d’Orleans in een weeshuis geplaatst om klaargestoomd te worden voor de militaire academie. Zijn ouders zijn van honger omgekomen, het landgoed is geplunderd door boeren die onder de heersende hongersnood tot actie over zijn gegaan. Als peuter kent Jean-Marie de smaak van torren en kevers – die grote van de mesthoop zijn wat zoeter – maar zijn papillen worden vooral wakkergeschud als hij van de duc een stuk roquefort krijgt voorgezet. Deze ongekende ervaring leert hem de wereld van eten kennen, van het bereiden en het proeven, van nooit meer te vergeten recepten.

D’Aumout stamt uit de noblesse d’epée, de adel van geboorte en niet uit de noblesse de robe, de benoemde adelstand. Daardoor wordt hij door zijn medestudenten op de academie opgenomen in de hoogste kringen en kan hij, ook door zijn onverschrokken optreden in gevaarlijke situaties, in het huwelijk treden met een dochter uit een van de meest vooraanstaande families.

Wolvenhart
Het is vooral de nieuwsgierigheid naar bereidingen en smaken die Jean-Marie telkens weer over eten doet mijmeren. Hij fantaseert over het klaarmaken van mussen, katten en honden, later over veel meer exotica als het hart van een wolf, de tong van een flamingo en een alligator. Grimwood kiest ervoor de uitgeschreven receptuur van deze gerechten apart op te nemen, als culinaire intermezzo’s in de tekst geplaatst. Een onderbreking die de voortgang niet ten goede komt en zorgt dat er weinig samenhang is tussen het historische verhaal over de Franse adel en de ontdekkingen van een gepassioneerde voedselfanaat.

Juist over die Franse adel – met de sluimerende revolutie op de achtergrond – schrijft Grimwood boeiend als hij D’Aumout laat stijgen op de adellijke ladder, zozeer dat deze zelfs in de decadente wereld van Versailles dient te verschijnen. Tijdens de reis is de dreiging voelbaar, er hangt onmiskenbaar verandering in de lucht:

De boeren bewerken hun akkers, even zwijgzaam en onveranderlijk als hun dieren. Ze kijken naar ons en wenden hun blik weer af, terwijl onze werelden langs elkaar heen glijden zonder elkaar ooit te raken. Hun gezichten staan nietszeggend, hun gevoelens zijn ondoorgrondelijk.

Opwindende smaken
Zoals gebruikelijk in de invloedssfeer van Lodewijk XVI krijgt ook de markies D’Aumout een functie die in absurditeit aangeeft hoe verdorven het systeem inmiddels is. Als ‘meester van de menagerie’ draagt hij zorg voor de exotische dieren uit de koninklijke dierentuin. Voor D’Aumout – altijd nieuwsgierig naar onbekende smaken – betekent dit een zekere uitbreiding van zijn experimentele receptenboek.

De meest intense beleving is tegelijk het sensuele gedeelte van deze roman. De markies ontdekt dat zijn seksuele escapades – er zijn echtgenotes, maîtresses, dienstmeisjes en hoeren – ook alles met proeven en smaak te maken hebben. Die momenten worden door Jonathan Grimwood goed beschreven, daar weet hij de opgewonden smaakbeleving van D’Aumout met het historische verhaal te laten samenvallen.

Er zijn nogal wat geforceerde details die Smaak tamelijk ongeloofwaardig maken maar wel bijdragen aan de kracht van de fantasie die hier de hoofdrol speelt. Wat te denken van een recept voor kaas gemaakt uit moedermelk of de fabricage van condooms uit bewerkte geitendarmen? Jonathan Grimwood maakt het allemaal goed met een afsluiting die er mag wezen: als het opstandige gepeupel op het punt staat zijn kasteel te bestormen, weet de markies dat zijn einde en het einde van Frankrijk is aangebroken.