Eerder dit jaar bracht de Nederlandse filosoof Jos de Mul het boek Kunstmatig van nature uit. Hierin schetst hij drie toekomstbeelden waar de snelle ontwikkelingen in de technologie ons in afzienbare tijd zullen brengen. Een van die toekomstbeelden is de zwermintelligentie. Het boek Sociale big data van Alex Pentland geeft vorm aan dit idee. Pentland is professor aan het Massachusetts Institute for Technology (MIT) en de big data expert van het World Economic Forum.

Nu we met zeer geavanceerde techniek en wiskunde tot op detail het menselijke handelen in kaart kunnen brengen, kunnen we hiermee tevens ons gedrag en handelen efficiënter sturen. Pentland heeft een boek geschreven dat een handleiding geeft voor de nabije toekomst. Wat werkt nu in de sociale context en wat niet?

In het begin heeft Pentland onvermijdelijk zijn jargon uit te leggen. Dit doet hij aan de hand van enkele experimenten die hij met een team aan het MIT heeft uitgevoerd. Droge stof, maar wanneer die kennis eenmaal toegepast wordt op organisaties, steden en samenlevingen, doemt een nieuwe wereld op. Een wereld met ongekende mogelijkheden en dagdromen die werkelijkheid kunnen worden.

Vier pilaren
Wil je dat een bedrijf, een stad of een samenleving optimaal functioneert, dan staan er vier pilaren centraal: exploratie, betrokkenheid, diversiteit en vertrouwen. Zo maakt Pentland de mens weer tot een samenwerkend groepsdier, hetgeen de Amerikaanse socioloog Richard Sennett eerder dit jaar in zijn nieuwste boek Together eveneens bepleitte.

Het blijft niet bij deze vier pilaren. Als het aan de Pentland ligt, geeft hij de macht die nu gedragen wordt door de overheden en grote instituties terug aan de burger. De toekomst ontstaat door samenwerking van onderaf, door zelfgeorganiseerde gemeenschappen en sociale bewegingen. Wie regelmatig Tegenlicht volgt, zal de boodschap van de auteur bekend in de oren klinken.

Afscheid van heilige huisjes
De nieuwe inzichten die Pentland aan de hand van zijn onderzoeken toont, blazen nogal wat heilige huisjes omver. Zo staan de vier elementen diametraal tegenover de huidige idee van de vrije markt. Een absentie van toezicht is namelijk funest voor een prettige samenleving. De mens wordt in zekere mate gedomineerd door sociale druk en dat is niet per definitie erg.

Sterker nog, zonder die sociale druk vallen groepen uit elkaar. Dit geldt ook voor organisaties. Naarmate er meer exploratie, betrokkenheid, diversiteit en vertrouwen is, gaat de productiviteit en de creativiteit binnen een organisatie erop vooruit. Het zijn juist de neoliberale ideeën die desastreus zijn voor deze vier elementen van samenhang. Aan de hand van het red balloon experiment, waarin samenwerking centraal staat, toont Pentland aan dat onder andere een eerlijke beloning en teamwork tot het beste resultaat leiden.

Pentland hoopt met dit voorbeeld en met zijn boek vooral politici, beleidsmakers en het bedrijfsleven af te laten stappen van het individugerichte denken en naar een sociaal, coöperatief denken te gaan. Juist sociaal leren en sociale druk zijn vitale krachten achter veranderingen en werken door in de cultuur.

Prometheïsch vuur
De schrijver zelf noemt de opkomst van de sociale fysica – zoals dit vakgebied genoemd wordt –  ‘prometheïsch vuur’. Mits er goede regels voor de privacy worden opgesteld, kan de voortdurende reality mining ertoe leiden dat we steeds beter rampen kunnen beheersen en steden efficiënter kunnen inrichten. Reality mining is de term voor het samenbrengen van alle digitale broodkruimels die we dagelijks met onze smartphones en digitale bezigheden achterlaten. Niet alleen financiële crises kunnen met behulp van de sociale fysica voorkomen worden, ook de creativiteit tussen bepaalde groepen kan versterkt worden. Zo geeft Pentland voorbeelden hoe een stad zodanig georganiseerd kan worden, dat creativiteit en productiviteit toenemen en criminaliteit juist afneemt.

Het lezen van Sociale big data krijgt gaandeweg een spannend karakter. Er staat ons een hoop te wachten. Pentland legt met verve uit, dat het belangrijk is om de privacy goed te regelen en toezicht te houden, en daarnaast de burger mee te laten delen in de voordelen van big data. Dan staat een nieuw tijdperk en paradigma, zoals in Nederland door onder andere Jan Rotmans verkondigd wordt, voor de deur. Om het met Tegenlicht te zeggen: ‘Welkom in de toekomst!’

Wellicht zou je daar als argeloze krantenlezer je schouders voor ophalen, maar wetenschapsfilosoof Hans van Maanen is het zat, die onzin in de krant. Zijn boek Broddelwetenschap is opgebouwd rondom onderwerpen die regelmatig in de krant te lezen zijn. Thema’s als gezondheid en gezonde voeding, neurowetenschap en een vleugje psychologie worden in korte hoofdstukken behandeld. Het boek leest daardoor vlot en prettig weg. Van Maanen heeft bij de krantenartikelen die hij in zijn boek bespreekt de nodige research gedaan. Dan blijken onderzoeksresultaten een flink stuk genuanceerder en minder spectaculair.

Sapere aude!

De Verlichtingsfilosoof Immanuel Kant riep het volk reeds in de achttiende eeuw op: sapere aude, durf te denken! Neem al die berichten in de krant over wetenschap met een korrel zout. Zeker wanneer er causale verbanden worden gelegd. De onderzoekers zelf spreken namelijk veel minder vaak van causaliteit. Dergelijke verbanden kunnen kwalijke gevolgen hebben. Zo beschrijft een hoofdstuk dat muzieksmaak crimineel gedrag zou beïnvloeden. Het wekt niet eens verbazing dat het bij die ‘foute’ muziek om metal, punk en techno gaat. De cijfers geven een niet significante correlatie: de vraag of muzieksmaak crimineel gedrag voorspelt is in dit onderzoek niet beantwoord. Maar dat wordt in het krantenartikel hierover wel geclaimd.

Ook onderzoeksmethoden moeten eraan geloven in dit boek. De voorbeelden hiervan zijn ontluisterend, hoewel ook grappig. Neem het onderzoek naar lichaamsbeweging van Parkinsonpatiënten. De auteur suggereert het voor de hand liggende, namelijk: vraag ’t aan de mensen zelf. Wat de onderzoekers bedachten klinkt interessant, maar is vooral een omweg. Zij klokten de tijd die een Parkinsonpatiënt op een bepaald parcours aflegde en trokken hieruit hun conclusies. Vragen zou sneller gaan.

Eveneens besteedt Van Maanen aandacht aan onderzoek dat ofwel prematuur is, ofwel gebruik maakt van te kleine hoeveelheden om tot goede resultaten te komen. Wanneer je bijvoorbeeld te weinig ratten neemt voor je onderzoek, sterven de ratten zonder bruikbaar resultaat, oftewel zinloos. Hierop uit de auteur dan ook terecht kritiek.

Geen diepgang

Ondanks de vlotte schrijfstijl doet het boek zelf soms als broddelwerk aan. De auteur gaat uit van een aardige dosis kennis van statistiek bij zijn lezers. Pas aan het eind van het boek gaat hij dieper in op statistische regels. Daarnaast lijkt de lay-out van groter belang te zijn dan de inhoud. De hoofdstukken maken her en der een afgeraffelde indruk. Zo blijven ze kort, blijft de vaart in het boek, maar ontbreekt de diepgang. Bovendien gaat hierdoor de scherpe en humoristische toon van de auteur verloren. Het zou prettig zijn, wanneer Van Maanen iets meer zou uitweiden waarom bepaalde krantenartikelen zo abominabel zijn.

Statistiek

Het afsluitende hoofdstuk van dit boek is wellicht het belangrijkste. Hierin geeft de auteur in vogelvlucht een lesje statistiek, wat onontbeerlijk is voor het begrijpen van wetenschappelijk onderzoek. Het is echter jammer, dat Van Maanen er slechts weinig ruimte voor reserveert. Er rijzen de nodige vragen wanneer je dit hoofdstuk leest, zoals wanneer hij het ‘statistisch effect’ uitlegt. Het voorbeeld dat hij geeft is zo summier, dat de leek een paar keer moet lezen hoe dit effect berekend moet worden en wat het dan betekent. Wanneer de auteur aan het begin van dit boek de moeite had genomen de veelvuldige statistische rekenmethoden uit te leggen, zou het boek veel begrijpelijker zijn. Nu valt de kritiek van Van Maanen op slecht geschreven krantenartikelen in het niet, doordat hij zelf eveneens te snel gaat.