Bruno Latour is vooral bekend als kritisch wetenschapsfilosoof. Op antropologische- en sociologische wijze heeft hij onderzoek gedaan naar de ‘stam’ der wetenschappers. Hoe ontstaan feiten, hoe wordt wetenschap nu eigenlijk ‘gemaakt’? In zijn zeer heldere Wetenschap in Actie uit 1987 plaveit hij de weg van zijn denken, waar hij in zijn latere werk op voortborduurt. Een ander bekend boek van hem is zijn provocerende We zijn nooit modern geweest (1993), een boek dat met de fakenews-lawines van Trump en consorten opnieuw zeer actueel is.

Het idee dat hij in We zijn nooit modern geweest uiteenzet, werkt hij in Oog in oog met Gaia uit. Dat idee is dat het onderscheid tussen de modernen en de pre-modernen is, dat de moderne mens niet langer de link legt tussen een regendans en het feit dat het daarna gaat regenen. De moderne mens erkent dat zijn huidige handelen een impact heeft op de planeet. In Oog in oog met Gaia beschouwt Latour op kritische wijze de vele discoursen die er op dit moment plaatshebben rondom de discussie van de klimaatverandering. Hij ontrafelt de vooronderstellingen, de misvattingen of oppervlakkigheden die er in de dialogen over het klimaat zoal de ronde doen.

De positie van Gaia

Nog voor het boek goed en wel begonnen is heeft Latour alvast een aantal kaders uitgezet. Het is vijf over twaalf, er is geen sprake van een crisis en de toekomstige generaties moeten zien te dealen met een muterend klimaat. Dit kan nogal rebels overkomen, want we horen meestal dat er nog tijd is de klimaatverandering binnen de perken te houden. Vervolgens borduurt Latour verder op de enigszins omstreden Gaia-hypothese van James Lovelock. Deze stelt dat de biosfeer op onze planeet op een zodanige wijze werkt dat de aarde als een levend organisme kan worden gezien. Hij ontmantelt het denken in een globe en globale sferen. Daarvoor in de plaats stelt hij feedbackloops. Die beginnen ook langzaamaan in het rijke westen hun gevolgen te tonen, zoals de extreme hitte in Zuid Europa. Hij stelt dat de ‘vijand’ van hoop actie is. We moeten dus niet langer hopen op dat het allemaal wel goed komt, maar actie ondernemen. Ongeacht de scepsis.

Pittige kost

Wat opvalt in het lezen in Oog in oog is de enerzijds verbredende visie, met heldere vergezichten en invalshoeken die doorgaans aan onze zintuigen voorbijgaan. Anderzijds de lastige taal waarin Latour zijn betogen uit de doeken doet. Niet alleen is het aan te raden enigszins bekend te zijn met zijn eerdere werken, ook vooronderstelt Latour een zekere filosofische, academische scholing bij zijn lezers. Wanneer hij alledaagse begrippen zoals religie op z’n kop zet, door ze te hervertalen als contrareligie, getroost hij zich weinig inkt om helder voor het voetlicht te brengen wat dit behelst.

‘De oude betekenis van religie is niet meer duidelijk; integendeel zelfs, veronachtzamen waar de anderen gehecht aan zijn wordt het nieuwe gebod! Daarom suggereert Assmann voor deze nieuwe samenhang van religie en waarheid de ogenschijnlijk tegenintuïtieve term contrareligie.’

Latour legt dan in een voetnoot uit: ‘Contrareligies, of secundaire religies, onderscheiden zich dus van primaire religies.’ Een paar pagina’s eerder legt Latour kort uit wat onder de onachtzamen verstaan kan worden. Dat zijn de moderne christenen die niet meer in verbinding staan met de aarde en de atheïsten. Wat hij vervolgens bedoelt met de primaire en secundaire religies krijgt een ingewikkelde, nauwelijks verhelderende uitleg.

Zo schommelt het boek voortdurend tussen die prikkelende omkeringen van hoe we gewend zijn te kijken of spreken over zaken als religie, onze planeet (als globe), het antropoceen of over de mens. Daarnaast maakt Latour ook een onderscheid tussen mensen en aardbewoners. Twee verhoudingen van de mens jegens de aarde. Om daar een lezing verder nog de niet-mensen (de dieren, planten, oceanen) aan toe te voegen.

Het is een wrange ironie. We lezen een geëngageerde Latour die het geleuter over wel of geen klimaatverandering achter zich wil laten. Die serieus denkt over hoe we met een snel muterend klimaat – en daarmee veranderende planeet – om moeten gaan. Die daar tot slot actie aan verbindt en ons oproept onze omgang met onze leefomgeving opnieuw te definiëren. Helaas zo eigenzinnig geschreven dat het merendeel van zijn lezers ergens in het boek verdwaald raken.

Het is te hopen dat een knappe kop dit boek kan terugbrengen tot een begrijpelijk en leesbare handleiding, want actie is geboden.

Van de zeven wiskundigen aan wie Valerio een hoofdstuk wijdt, is zij zelf de laatste, al cijfert ze zichzelf allesbehalve weg in gezelschap van die zes anderen. Ieder portret gaat over de wiskundige als mens, over diens vakprestaties, over haarzelf en over de literaire werken die ze hoe dan ook met de materie in verband brengt. Op zich een levendige aanpak, al lijken de verbanden niet altijd even relevant.

Nevenpersonages en zijpaden

De wiskunde en fysica die aan bod komen, blijven voor de niet ingewijde (zoals ondergetekende) nogal abracadabra. Ondanks Valerio’s literaire interesse (ze heeft vier romans en drie Virginia Woolf-vertalingen op haar naam staan), lijkt ze zich eerder op een bèta- dan een alpha-achtige manier uit te drukken. Dat maakt het voor de niet-wiskundige ook niet makkelijker.

Niettemin stelt ze veel in het werk om het menselijke aspect binnen te halen. Om de haverklap associeert ze in de breedte het ene met het andere, misschien vanuit de gedachte dat gelijkenis (zie het =-teken) in de wiskunde van essentieel belang is. Zo doet het auto-ongeluk van Lev Landau haar denken aan een total loss in een roman van Patricia Cornwall, waaraan een hele alinea wordt gewijd. Landau ‘geloofde in het communisme zoals hij geloofde in de wetten van de fysica.’ Dat brengt Valerio op haar vader: ook communist en natuurkundige. Zo draven er heel wat nevenpersonages op.

Andere invallen en zijpaadjes krijgen, vaak tussen haakjes geplaatst, zoveel ruimte, dat je enige moeite moet doen om ze aan de context te haken. De stijl is aan de springerige kant, terwijl je juist van een wiskundige meer rechtlijnigheid zou verwachten.

Alternatief voor letterenstudie

Toen Valerio achttien jaar was mislukte haar toelating tot de letterenstudie. Tweede keus werd toen wiskunde en ze was ‘er zeker van dat wiskunde het tegenovergestelde was, de tegenvoeter van wat me lief was.’ Ze begreep heel weinig van de leerstof, maar werd er toch doctor in. Ook bekent ze dat ze er na zoveel jaar een hoop niet meer van begrijpt. Ergens schrijft ze ook dat ze wiskundige wás.

Hiermee lijkt verklaard dat ze zo goed de verbeelding van de literatuur toepast op de exacte materie van de wiskunde. Er passeert meer namedropping van schrijvers en filosofen dan van bèta’s. Misschien is het menselijke aspect in haar geval ook dat de wiskunde, die ze voorstelt als een tijger die haar had kunnen vernietigen, voor haar geen hoofdzaak bleek te zijn en ook minder kneedbaar is dan de gewone taal. Ze vindt de wiskunde op zichzelf niet moeilijk, maar wel de taal waarin ze geschreven is. Wiskunde beschouwt ze als de menselijkste onder de exacte wetenschappen en bij voorkeur vat ze deze op als een grammatica. Fysica is voor haar de sentimenteelste exacte wetenschap, ‘zoals Dante Alighieri laat zien in zijn nauwkeurige (?) beschrijving van de universele wet van de zwaartekracht: De liefde, die de zon en de andere sterren beweegt.’ Deze literair gerichte denkroute karakteriseert Valerio. De ware wiskundige zal meteen opmerken dat zíjn vakuitoefening voor de mensheid heel wat meer klaarspeelt dan het dichterschap van Dante.

De alpha- en de bèta-lezer

Typerend alpha is ook de passage waarin ze overpeinst ‘dat het verschil tussen liefde en intelligentie is dat intelligentie naar haar aard op cartesiaanse wijze scheidt, terwijl de liefde naar haar aard fysiek verbindt. Maar terwijl ik vergelijk (!) en weeg, begrijp ik dat liefde en intelligentie samen kunnen gaan omdat intelligentie in tweede instantie een vorm van liefde is, nadat ze gescheiden heeft, verbindt ze, verenigt ze.’ De poëtische diepzinnigheid van dit soort denkwerk heeft veel weg van de hokuspokus die wiskunde kan hebben voor niet-ingewijden.

Een menselijke geschiedenis van de wiskunde is om tot een zo gewogen mogelijk oordeel te komen ook gelezen door een bèta. Gezegd moet worden dat diens lof voor dit boek nauwelijks grenzen kende.