Jan Banning studeerde economische en sociale geschiedenis aan de Radboud Universiteit in Nijmegen. Beide thema’s spelen een grote rol in zijn fotografie. Aan zijn zelfbedachte projecten gaat diepgaand onderzoek vooraf. Zijn werk heeft altijd een sociale focus. De ene keer richt hij zich op sociaal-politieke onderwerpen zoals de macht van de staat, de gevolgen van oorlog, recht en onrecht. Een andere keer spelen sociologie, antropologie en klassenverschillen een rol.

Jan Banning, Shane Fenton (geb. 1961), sheriff van Crockett County, Texas USA, 2007, uit de serie “Bureaucratics”

Bureaucratics

In de periode van 2003 tot 2007 reisde hij naar Bolivia, China, Frankrijk, India, Liberia, Rusland, Jemen en de Verenigde Staten. Daar maakte hij foto’s van ambtenaren in functie; van belastingautoriteiten tot ordehandhavers en van bewindvoerders tot kantoorklerken. Wat de geportretteerden gemeen hebben is dat ze allemaal achter hun bureau zitten. Wat ze niet gemeen hebben is de uitstraling van het kantoor waar ze werken; de inrichting varieert van keurig opgeruimde bureaus tot armoedige krotten met stapels papieren. De lonen variëren van ongeveer 100 euro tot 4.000 euro per maand.

Jan-Banning: Dagombahoofd Kari Naa Noord-Ghana 2016 Uit de serie ‘The Sweating Subject’

The Sweating Subject

The Sweating Subject (2016) is een serie groepsportretten van stamhoofden uit Ghana met hun hofhouding, waaronder Banning zelf. Hij is de eerste die op de foto’s opvalt, omdat hij de opvallende ‘witte’ is. Banning kwam naar Ghana in opdracht van Fotopodium Noorderlicht met als projectthema Society and Social Change in Northern Ghana. De fotoserie The Sweating Subject, die Banning tijdens deze reis op eigen initiatief maakte werd omstreden, doordat de serie volgens de opdrachtgever precies het tegenovergestelde effect veroorzaakte. In plaats van de sociale verandering zonder de invloed van de kolonisator te laten zien, benadrukte deze serie de neokoloniale beeldvorming van Afrika als jachtterrein van de witte man. Het Fotomuseum Den Haag is het eerste museum dat de serie tentoonstelt, samen met de ook nooit vertoonde serie The Green Line (2014) over de al ruim veertig jaar verlaten gedemilitariseerde zone op Cyprus.

Jan Banning, Jos van Arcken (1910-2005), 2003 Uit de serie “Sporen van oorlog; Overlevenden van de Birma- en de Pakanbaroe-spoorweg.

Traces of War

De serie Sporen van de Oorlog (2005) is zeer indrukwekkend. Het zijn grote zwart-wit portretten van ‘getekende’ mannen. De geportretteerde mannen werden tijdens de Tweede Wereldoorlog door de Japanse bezetter van Nederlands-Indië gedwongen om te werken aan de bouw van de beruchte Birma-spoorweg (1942) in het grensgebied van Thailand en Birma, en aan de Pakanbaroe-spoorweg (1943) op Sumatra. Bij de aanleg stierven tienduizenden mensen door de vreselijke werkomstandigheden. Uitgangspunt voor deze serie is het feit dat de vader en opa van Banning als dwangarbeider aan respectievelijk de Sumatra-spoorlijn en Birma-spoorweg werkten. Hoewel zijn vader in deze serie ook geportretteerd is, maakt hij deel uit van een groter geheel, van een algemene diepere betekenis: de invloed op lange termijn van mishandeling en vernedering op Europese en Aziatische arbeidsslaven.

Jan-Banning: Wainem geb. 1925 Mojogedang, Midden-Java 2010 uit de serie ‘Troostmeisjes’

Comfort Women 2007-2009

De indringende fotoserie van hoogbejaarde Indonesische vrouwen is prachtig, maar ook hartverscheurend. Hun ogen spreken boekdelen. Tijdens de Tweede Wereldoorlog werden zij als zogenoemde ´troostmeisjes´ door de Japanse bezetter gedwongen tot prostitutie. In teksten naast de foto’s vertellen zij in het kort wat hun is overkomen en hoe dat op invloed geweest is op hun latere leven.

Dit is maar een korte impressie van de hele tentoonstelling, die prachtig is ingericht, met korte informatie, die je de foto’s beter doet begrijpen. Aan bod komen nog de series:
Law & Order (2015), waarin Banning het strafrecht in vier landen uit vier verschillende werelddelen onder de loep neemt, Down and Out in the South (2010) over dak- en thuislozen en Red Utopia (2017) over de spaarzame locaties waar de geest van het communisme nog springlevend is. Een tentoonstelling om niet snel te vergeten!

Neem alleen al de ondertitel van de catalogus, Herinnering aan een geliefd venster. Na de val uit een draaimolen, was dit venster voor het kind Edgar lange tijd diens enige uitzicht op de buitenwereld. Die buitenwereld was niet eenduidig, bleek later. En dat uitzicht leidde ook naar binnen, naar een fantasiewereld.
Ook kunsthistorisch was Tytgat wars van eenduidigheid, van ismen, al doet zijn eerste schilderij (Fantasie, marionetten en landschap uit 1912) nog zo sterk aan Ensor denken en zijn laatste (De dichter vindt zijn muze terug, 1956) aan Charlie Chaplin, die ook al te zien was op Tytgat en de wassenbeelden (1927). En dat is niet vreemd – beiden combineerden een wat kinderlijke stijl met de donkere kanten van de mens en het leven.

Edgard Tytgat, De vioolspeler, 1929, Mu.ZEE Oostende. Fotograaf Guy Braeckman

En natuurlijk herken je ook meteen het kinderlijke van de naïeve schilderkunst en het verhalende van Chagall; het museum afficheert Tytgat als de ‘Chagall van Vlaanderen’. Tytgat heeft Chagall overigens gekend. En inderdaad: de boom op Het mirakel van de heilige Dominicus (1942) lijkt op een bos bloemen op een schilderij van Chagall, maar de context is een geheel andere. De vioolspeler die veelvuldig door zowel Chagall als Tytgat wordt afgebeeld, is bij Tytgat bijvoorbeeld eerder een symbool voor verleiding.

Edgard-Tytgat-Inspiratie-1926-The-Phoebus-Foundation-Antwerpen

Dichotomie

Wat bijvoorbeeld niet over het hoofd kan en mag worden gezien, is de zelfspot en humor die Tytgat ook eigen zijn. Dat blijkt uit het doek Inspiratie (1926) dat een prominente plaats op de tentoonstelling kreeg. Hierop heeft Tytgat zijn vrouw Maria De Mesmaeker (‘Maria mon coeur’, zoals hij haar noemde) afgebeeld, die op een wolk, vergezeld door twee engeltjes, door het raam (!) komt binnenzeilen. Of is ze eerder uit het vliegtuig op de achtergrond gesprongen?

Die dichotomie, van het sprookjesachtige, paradijselijke en het dreigende, de rampspoed, komt op verschillende schilderijen terug. Bijvoorbeeld op Voorspel van een gebroken liefde (1932) waarop de paraplu symbool staat voor wat komen gaat. Een paraplu die, net als de viool, vaker voor komt bij Tytgat, zelfs op een schilderij van Jozef en Maria: Jozef met paraplu en Maria op klompen. Maar dat past geheel in de lijn van de Vlaamse schilderkunst, waar Bijbelse taferelen al vanaf de Vlaamse primitieven in het hier-en-nu werden geplaatst.

Edgard Tytgat, Le miracle de Saint Dominique, 1942, prive collectie. Fotografie Dieter Daemen

Traditie

Tytgat past in die traditie, meer dan in de moderne schilderkunst van zijn eigen tijd; een Picasso-achtig gezicht als op Boom van goed en kwaad (1946) is een zeldzaamheid.
Dat wil niet zeggen, dat hij soms geen opvallende draai aan een in de traditionele uiting wist te geven. Neem Het op zwier gaan van de drie heren (1938), een drieluik dat wel een heel andere lading kreeg dan een Bijbels tafereel … Ook al kan hier worden toegevoegd, dat er op de linker luiken vaak mensen uit de tijd waarin het drieluik ontstond opduiken.

Edgard Tytgat, Euphrasie poseert voor de eerste maal, 1941, copyright Dieter Daemen

Scabreus, dat was zijn werk tenslotte ook. Dat blijkt uit de aquarellen Huit dames et un monastaire, een boek dat hij in 1941-1947 maakte en waarvan de bladen in een vitrine liggen. En wat je er ook verder van vindt, kunsthistorisch, inhoudelijk: een van de topstukken is het Monetachtige Euphrasie poseerde voor de eerste maal (1941), een dun geschilderd, schitterend doek dat de mooie en omvangrijke expositie in Schiedam afsluit. Negentieneenenveertig? Ja, de tentoonstelling – de eerste grote overzichtstentoonstelling van Tytgat in Nederland – is thematisch en niet chronologisch opgebouwd, en dat geeft prachtige doorkijkjes. Je zou het ‘Schiedams Gebrand’ kunnen noemen, als de koffie in het museumcafé – dank zij de voorliefde van museumdirecteur Deirdre Carasso kwam deze door de Vlaamse conservatoren Peter Carpreau en Gust Van den Berghe samengestelde tentoonstelling naar Nederland. En dat is mooi.

De jonge expositieruimte Salon Salon, in het Rotterdamse Industriegebouw, toont in haar tweede tentoonstelling – Identity Unraveled – een reeks kunstwerken die stuk voor stuk een bijzondere ‘condition humaine’ laten zien. De verstilde atmosfeer houdt het midden tussen een gemankeerde schoonheid en een macabere freakshow. In de perfectie van de geselecteerde werken, de uitgekiende composities én de totale inrichting van de tentoonstelling is duidelijk de vormgevende hand van de initiatiefnemers (ontwerpbureau Studio Beige) te herkennen. De som der delen draagt bij aan een kijkervaring die op zijn minst avontuurlijk is te noemen. Een avontuur in vervormde menselijkheid.

Zachtaardig en afschrikwekkend

Schilte & Portielje, 11-B1 (2011), courtesy of the artist & Kahmann Gallery Amsterdam

Een groot deel van de open galerieruimte wordt ingenomen door Nu Couché van Madeleine Berkhemer (foto boven). Een bizar spinnenweb, ter plekke geconstrueerd uit stukgetrokken panty’s, lijkt te zweven onder het plafond, maar is op veel plaatsen vastgeknoopt aan alle uitsteeksels die maar voorhanden waren. Het geheel is tot een letterlijk spanningsveld uiteengetrokken, in het centrum bijeengehouden door een aantal spiegelbollen. Zachtaardig en afschrikwekkend tegelijk: in de context van deze tentoonstelling is dit de verbeelding van een seksualiteit die bij vrijwel alle andere kunstwerken juist in het verborgene blijft. Materiaal, constructie en uitvoering vormen een prachtige metafoor voor het fragiele spel van aantrekken en afstoten in menselijke verhoudingen.

Dat verborgene is overal voelbaar in deze show. Onder Berkhemers transparante hemel ligt een wereld die de geslotenheid heeft omarmd. Schilte & Portielje tonen hun duistere samengestelde personages; gefragmenteerde vrouwfiguren die in onderdelen tot leven zijn gekomen in grote fotocomposities. Hier worden verhalen verteld die niet voor de openbaarheid zijn bestemd. De raadselachtige uitstraling heeft iets van een sprookje, ondersteund door de ijzige verstilling van het perfect gemonteerde beeld. Op de rug gezien missen deze ‘wezens’ een gezichtsuitdrukking, een herkenbare emotie, wat de wonderlijke sfeer alleen nog maar verhoogt.

Geknevelde geheimzinnigheid

Ruth van Beek, Untitled #2 (de Moeders) (2014), courtesy of the artist & The Ravestijn Gallery Amsterdam

Ook de Duitse kunstenaar Frank Rheinboldt stelt zijn werken samen tot uiteindelijk een nieuwe creatie ontstaat. De gebruikte fotografie is slechts grondstof voor verdere verwerking; bestaande beelden worden in onderdelen gescheiden en op doordachte wijze opnieuw tot leven gewekt. Er wordt geschoven en gedraaid, gelijmd en met nietjes samengebracht. Rheinboldt is een virtuoos schepper van een geconstrueerde menselijkheid: op zoek naar de uiterste grenzen tussen abstractie en herkenbaarheid, maar altijd doordrongen van de kracht van de uiteindelijke compositie.

In de teruggetrokken wereld van Ruth van Beek is geen plaats voor een uitgebalanceerde vlakverdeling. De gelaagde beelden zijn centraal opgebouwd, met een kenmerkende stofuitdrukking maar verder als volledig onherkenbare vorm. Door de opvallende aaibaarheid en het subtiele kleurgebruik lijken de werken op het eerste gezicht toegankelijk te zijn. Toch is er sprake van een mysterieus achterliggend gebeuren, iets wat onzichtbaar dient te blijven. Hier en daar bevestigt de kunstenaar die verwachting door een klein detail in de kantlijn te tonen. Het is die simpele handreiking die de kunst van Ruth van Beek zo bijzonder maakt, eenvoud en fijngevoeligheid met de suspence van een verborgen achtergrond.

In tegenstelling tot wat de titel Identity Unraveled weergeeft, heeft deze opmerkelijke expositie niets van doen met het ontrafelen of onthullen van een verborgen identiteit. De werken tonen juist allemaal een gemaskeerde uitdrukking van de menselijke verschijning, die door vrijwel alle deelnemende kunstenaars wordt vertaald in een vervormde, haast geknevelde geheimzinnigheid. En niets is de mens vreemd: seksualiteit ligt dan vanzelfsprekend op de loer. Niet als lieflijke samensmelting van lichamen, maar juist als verontrustende beweging in het duister van onze rijke verbeelding.