The Congress begint fenomenaal. Actrice Robin Wright (Forrest Gump; gespeeld door zichzelf) verkoopt haar beeltenis aan een filmstudio, die deze daarna digitaal kan gebruiken om nieuwe films te maken zonder dat zij er ook maar van afweet. Het is een premisse die, in deze tijd van steeds beter wordende CGI (zie bijvoorbeeld de tijger in Life of Pi), tegelijkertijd buitengewoon en onvermijdelijk lijkt. De film kijkt met een leuk satirische blik op dit idee en weet er filosofische vragen mee op te roepen over het heden en de toekomst van onze filmindustrie. Daarnaast zorgt het uitstekende spel, de mooie muziek, het camerawerk en een prachtige monoloog van Harvey Keitel (Reservoir Dogs) voor een buitengewoon emotionele ervaring voor zowel personage als toeschouwer.

Visueel avontuur

Plots komt er echter een ommezwaai, in het verhaal èn de kwaliteit. Het plot springt naar 20 jaar later, als Robin een congres bezoekt in een buitengewone animatiewereld. De film vloeit prachtig over van live action naar geanimeerd. Vanaf dat moment is de film letterlijk en figuurlijk een plaatje. De stijl is apart maar intrigerend, bestaand uit een soort mix van Heavy Metal (de film), Yellow Submarine en Steamboat Willy, met een vleugje Popeye. Verder valt er te genieten van subtiele culturele verwijzingen naar onder andere film, schilderkunst, mythologie en geschiedenis. Het is het gebruik en de stijl van animatie die de film zo heerlijk origineel maken. Het is erg prettig om aan te zien, aangezien de film elke seconde weer iets nieuws biedt. Daardoor weet je soms zelfs even niet waar je moet kijken, aangezien er wel tien verschillende mooie dingen te zien zijn.

Maar het zal bij kijken blijven. Want zo strak (en toch vloeiend) als de animatie aanvoelt, zo rommelig en onoverzichtelijk zit het plot in elkaar. In het eerste – live action – deel van de film was het al af en toe merkbaar dat er niet duidelijk werd uitgelegd wat er precies gebeurt (en waarom het gebeurt!), maar dat was nog best te volgen. In de animatie wordt dit echter nog stukken erger. Vanaf het absolute begin komen er vragen die niet duidelijk beantwoord worden. Waar zijn we? Wat gebeurt er? Waarom doet ze dat? Wie is dit? Jammer genoeg is dit stuk zo rijk aan gebeurtenissen (en plot) dat het verhaal al vrij snel compleet niet meer te volgen is. De filosofische concepten worden nog verder uitgebreid, maar het lukt ze niet meer om zo te prikkelen als zij dat eerder deden. Van emotie is al helemaal geen sprake meer. Een publiek kan niet meevoelen met een personage als ze niet begrijpen wat dat personage meemaakt.

Gemiste kans

Dit is jammer, want zodra de film naar het einde toe werkt komt het allemaal weer een beetje dichter bij elkaar, en wordt het weer wat duidelijker waar de film precies over wil gaan. Het wordt wat helderder wat de setting van de animatiewereld precies was, al blijft het precieze plot immer een mysterie. Het emotionele niveau van het eerste deel wordt niet meer bereikt, maar toch weet de film een mooi einde te bieden, wat de kijker tevreden achterlaat. Als het middenstuk beter zou zijn uitgewerkt in het script, waardoor het publiek de kans krijgt om het verhaal te volgen, zou The Congress een van de beste films van het jaar geweest kunnen zijn. Nu wordt een te groot deel gereduceerd tot plaatjes kijken met het verstand op nul. Maar dat is ook geen straf. Het moet gezegd worden: de film verveelt geen moment, met animatie die qua stijl (en vaagheid) soms doen denken aan het werk van Miyazaki (Spirited Away; Howl’s Moving Castle). The Congress voelt daarmee uiteindelijk als een gemiste kans, maar wel een uitzonderlijk stijlvolle.

David (Vince Vaughn) is koerier binnen zijn familiebedrijf, een verantwoordelijkheid die hij niet aan kan. David komt, als nalatig en gemakzuchtig type die een bende heeft gemaakt van zijn leven, steevast te laat. Hij is criminelen geld schuldig, waardoor hij een wietplantage begint, heeft een zwangere vriendin (Cobie Smulders) én krijgt te horen dat hij de biologische vader is van 533 kinderen waarvan er 142 een rechtszaak aanspannen om zijn identiteit te achterhalen. De kinderen hebben zich verenigd als de Starbuck kinderen, naar het pseudoniem dat David gebruikte toen hij zijn sperma doneerde. Waarom je zou doneren onder een pseudoniem wanneer je een anonimiteitsverklaring tekent, wordt in het midden gelaten. 

Delivery Man is zo’n film waar de verhaallijn in de eerste vijf minuten uit de doeken wordt gedaan, waarna er niet meer van de uitgestippelde route wordt afgeweken. Het lineaire plot, de manier waarop plichtmatig de verschillende clichés worden afgewerkt en het gebrek aan humor doen deze feelgood film geen goed. Erger nog is de wetenschap dat het hier een remake betreft. En niet zomaar een remake.

Van remake

De film is een remake van het Canadese Starbuck dat in 2011 verscheen. Deze komische kaskraker werd geregisseerd door Ken Scott, tevens regisseur van Delivery Man. Hij kreeg een jaar later het verzoek om Starbuck nog eens dunnetjes over te doen, maar dan op zo’n manier dat Amerikanen de film ook snappen. Starbuck is namelijk een film uit Quebec (Franstalig) en je zou als Amerikaan maar een niet-Engelstalige film moeten zien met ondertitels, dat is natuurlijk geen optie.

Bij een remake van eigen werk is in een zekere mate van boven jezelf uitstijgen wel gewenst. Scott is overigens niet de eerste die een remake maakt van zijn eigen werk. Grote namen als Alfred Hitchcock (The Man Who Knew Too Much) en Michael Mann (van de serie L.A. Takedown maakte hij Heat) gingen Scott voor, maar ook ‘onze’ George Sluizer maakte van Spoorloos (1988) het niet al te best ontvangen The Vanishing (1992).

Naar slechte kopie

Helaas, Scott stijgt niet boven zichzelf uit. Delivery Man haalt bij lange na het niveau van Starbuck niet – een niveau dat best haalbaar is. Vince Vaughn is niet zo charismatisch als Patrick Huard en de identieke grappen komen in de remake totaal niet uit de verf. Chemie ontbreekt en de mooie Franse muziek is vervangen door Amerikaanse rock. Starbuck is ontdaan van elke vorm van originaliteit en charme. Het enige lichtpuntje – tevens de enige verbetering – is de vertederende en hartverwarmende patriarch van Davids familie, gespeeld door de Poolse acteur Andrzej Blumenfeld.

Scott zelf zei dat hij de film ook herkenbaar wilde maken voor de Amerikaanse cultuur. Dat bewerkstelligt hij door een scène waarin David naar een voetbalwedstrijd gaat – hij heeft in Starbuck onder andere een profvoetballer ter wereld gebracht – te veranderen door een scène waarin David naar een basketbalwedstrijd gaat. Is het veranderen van een sport en de taal reden genoeg voor het plakkaat ‘remake’? Er wordt niets opnieuw gemaakt, Scott kopieert slechts en stelt het kopieerapparaat in op de goedkoopste stand. Afgezien van de sportscène neemt Scott zijn film shot voor shot over. Daarnaast neemt hij niet de moeite om het script enigszins te herschrijven, waardoor de subtiele Franse grappen niet werken in de lompere Amerikaanse setting. De pijnlijke conclusie is dat Ken Scott de gemakzucht van zijn protagonist heeft overgenomen, een andere duiding is er niet voor Delivery Man.

Nu, twee jaar later, zijn de verwachtingen rondom het vier uur durende tweeluik Nymphomaniac hooggespannen. De grootse publiciteit is alom aanwezig, de trailers laten niet veel informatie los en de enfant terrible zelf plakt zijn mond dicht met tape. Maar alle ophef ten spijt is Nymphomaniac niets meer dan een tragisch verhaal over een vrouw met een seksuele afwijking. Ja er zitten inderdaad veel expliciete seksscènes in de film, maar sexy is heel wat anders.

Nymphomaniac is een literaire film en geen softporno, zoals velen zullen denken. In acht hoofdstukken vertelt de film het verhaal van de zelfgediagnosticeerde nymfomaan Joe (Charlotte Gainsbourg). Maar nog interessanter zijn de talloze uiteenlopende zijpaden die Von Trier bewandelt om het karakter van Joe voor de kijker toegankelijker te maken. Aan de ene kant provoceert Von Trier opnieuw door net als met The Idiots (1998) de grenzen op te zoeken van wat de samenleving beschouwt als afwijkend seksueel gedrag. Aan de andere kant maakt hij juist de weg vrij voor mensen met een seksuele afwijking of verlangens die nu eenmaal onderdeel uitmaken van deze maatschappij. Von Trier maakt van Joe geen weerzinwekkende persoon maar juist een vereenzaamde, gekwelde ziel zonder hoop.

Vrouwelijk zeer

Op een sneeuwachtige ochtend treft Seligman (Stellan Skarsgård) een gewonde vrouw, Joe, aan in een steeg. Omdat ze geen politie erbij wil hebben, neemt Seligman haar mee naar zijn grauwe appartement en zet een kopje thee voor haar. In flashbacks vertelt Joe aan Seligman haar verhaal over haar seksuele ontwikkeling. Om de haverklap wordt ze door Seligman onderbroken die met een theoretische onderbouwing komt om haar gedrag te verklaren, zoals vliegvissen of Zeno’s paradox. In het eerste deel van de film vertelt Joe hoe haar nymfomanie tot ontwikkeling is gekomen. Het begint bij haar jeugd waarin ze voornamelijk haar relatie met haar vader en zijn liefde voor bomen uitgebreid aan bod laat komen. Als tiener (gespeeld door Stacy Martin) rebelleert ze samen met een groepje meiden tegen de liefde omdat ze vinden dat liefde alleen maar draait om jaloezie. Een wedstrijdje meeste mannen afwerken in de trein past dan ook geheel binnen hun rebellie. Joe wordt ouder en haar leven bestaat uit een saai baantje en het bed delen met zes tot tien mannen per dag. Totdat ze op een dag verliefd denkt te worden op Jerôme (Shia LaBeouf), de jongen die haar ook heeft ontmaagd. Deel twee begint waar deel een eindigde met Jerôme. Joe merkt dat ze geen verlangen meer heeft en haar lust is verloren. Ze probeert aan haar ‘afwijking’ te werken maar zonder succes. Ze zoekt de extremen op en komt terecht in de duistere kant van de onderwereld.

Vrouwelijke hoofdpersonages nemen steeds meer ruimte in in Von Triers films. Na Antichrist (2009) en Melancholia (2011) is het opnieuw een vrouw die op een keerpunt van haar leven staat. Joe begint haar verhaal over hoe slecht ze is, dat ze heeft gezondigd en dat ze zich schaamt. En dat zegt ze niet voor niets, want een oversekste vrouw wordt vandaag de dag nog steeds beschouwd als een taboe. Hoewel seksverslaving vaker opduikt in films, zoals Steve McQueens Shame (2011) of Joseph Gordon-Levitts Don Jon (2013), zijn het toch weer de mannen die seksverslaafd zijn. Maar zou een man de rol van Joe overnemen, dan zou het verhaal – zoals Seligman ook stelt – erg saai en onbeduidend zijn geweest. Via Seligman ontkracht Von Trier alle oordelen over nymfomanie en stelt hij hier kritische vragen over. Joe zegt letterlijk in de film dat het niet om verzadiging draait, zoals veel mensen denken. Impliciet zegt ze dat er een leegte gevuld moet worden, maar deze leegte is jammer genoeg niet lichamelijk voor haar, zoals ze zelf denkt. Angst en verlangen liggen dicht bij elkaar en het is dát verlangen wat haar steeds dieper de afgrond meesleurt en wat haar situatie uitzichtloos maakt.

Een is beter dan twee

Na het zien van de twee delen lijkt de keuze voor een tweeluik erg voor de hand liggend. Waar het eerste deel nog onderzoekend en verkennend is, gaat het tweede deel meteen de diepte in met meer rauwere en explicietere beelden. Gelukkig duurt de film vier uur, in plaats van Von Triers originele versie van vijf en half uur, want halverwege het tweede deel zakt het verhaal in en bevat het hier en daar onnodige uitwijdingen. Deel een daarentegen is sterk met veel hoogtepunten, veel humor en antwoorden. Von Trier laat meteen zien dat de film niet draait om de erotische kant van seks, maar om de aard van de mens. Er is niets seksueel aan het systematische afwerken van de mannen. De bijrollen van Uma Thurman als de bedrogen echtgenote en Christian Slater als Joe’s vader zijn bijzonder goed uitgewerkt en geacteerd. William Dafoe heeft echter in deel twee geen toegevoegde waarde, net zo min als Joe’s verhaallijn als zijn compagnon. Het lijkt er op dat Von Trier teveel wil vertellen en dat hij geen keuzes kan maken.

Von Trier is ambitieus. Misschien wel iets té ambitieus wat tegelijkertijd ook zijn valkuil is. De intellectuele gesprekken tussen Joe en Seligman zijn een doeltreffende insteek. Iedere conversatie, elke scène gaat gepaard met een feit. Seligman trekt een vergelijking met alles wat Joe vertelt en kadert het om op die manier te begrijpen wat er in het hoofd van een nymfomaan omgaat. Het is briljant hoe Von Trier abjecte onderwerpen bespreekbaar maakt en met vooroordelen speelt. Maar teveel metaforisering en het teveel uitweiden naar verschillende subteksten kan ook averechts werken. Sommige onderwerpen zijn te vergezocht of niet goed uitgebalanceerd. In dit geval is ‘less is more’ voor Von Trier van toepassing.

Tussen alle pompende lichaamsdelen en naakte close-ups van genitaliën door valt er nog veel moois te zien. Er worden zelfs special effects en animaties ingezet om Seligmans theorieën kracht bij te zetten. Von Trier prikkelt daarnaast niet alleen het visuele, maar ook het gehoor. Zo opent hij de film met het toepasselijke Führe Mich van Rammstein en eindigt hij het eerste deel met een letterlijk muzikaal hoogtepunt. Maar een happy ending is niet weggelegd voor Nymphomaniac.