Ljoedmila Oelitskaja is één van Ruslands bekendste schrijvers, die op bijna 50-jarige leeftijd debuteerde met de novelle Sonjetsjka. De Sovjet-Unie was verleden tijd, en misschien was dat een vereiste voor haar werk om gepubliceerd te worden. Een Russische geschiedenis, haar grote roman die door Arie van der Ent prachtig vertaald is, is in ieder geval kritisch over het Sovjetbewind.

De roman gaat, simpel gesteld, over drie vrienden die opgroeien tijdens de Sovjet-Unie. We ontmoeten Sanja, Micha en Ilja voor het eerst in 1953, tijdens de dagen van de dood van Stalin en volgen ze tot 1996, rond Brodsky’s dood. Twee Josefs, maar elkaars antithese: de een politiek, de ander literair; de een autoritair, de ander vrijheidslievend; de een blijft in Rusland, de ander emigreert. Dit contrast loopt door het hele verhaal.

Een hele wereld

Rondom de drie vrienden heeft Oelitskaja een hele wereld van moeders en andere familieleden, docenten en collega’s opgetrokken. Middels verhalen en anekdotes laat ze zien hoe de drie jongens het hun hele leven moeilijk hebben in een totalitair land dat zo uitermate tegen kunst en vrijheid is gekant. Ze zijn communisten, maar misschien meer in theorie dan in praktijk. Micha formuleert het in 1968, wanneer de Sovjets Tsjecho-Slowakije binnenvallen om de Praagse lente in de knop te breken, zo:

[H]et was een grandioze leugen, cynisme, onvoorstelbare wreedheid, een schaamteloze manipulatie van mensen die hun menselijke aanblik en waardigheid verloren door de angst die het hele land in een donkere wolk hulde.

De harten van de jongens gaan sneller kloppen door de kunst, door het grandioze verleden van Rusland – en Europa. Aan zo ongeveer alle schrijvers uit de Russische Gouden Eeuw wordt gerefereerd – Tolstoj, Poesjkin, Gogol, etc. –, als ook aan latere en hedendaagse schrijvers als Achmatova, Mendelstam, Brodsky en Nabokov. Oelitskaja en haar personages staan via hen in verbinding met het Russische verleden – ze zijn een houvast, gids en vereerde.

Kunst, politiek en vrijheid

Een Russische geschiedenis is diep melancholisch, die emotie waar de grote Russen het patent op  lijken te hebben. Zoals de titel aangeeft is de roman zowel een geschiedenis van (de tweede helft van de twintigste eeuw in) Rusland als een geschiedenis die op deze manier alleen in Rusland kan zijn gemaakt. Rusland: dat kunstige land, van kraanvogels, de Hermitage en Grote Literatuur; Rusland: dat wrede land, van Stalin, goelags en terreur.

De roman opent met de dood van Stalin en eindigt met de dood van Brodsky. Het effect hiervan is ook melancholisch: de ene leider mag dood en begraven zijn, de ander komt ervoor in de plaats (Chroeststjov, Brezjnev, Andropov, Tsjernenko, Gorbatsjov), maar wanneer de dichter sterft, is er niemand meer zoals hij. De roman gaat verder na de dood van Stalin, de roman eindigt met de dood van Brodsky: het zet je aan het nadenken over de relatie tussen kunst, politiek en vrijheid.

Diep treurig?

De roman geeft het idee dat kunst uiteindelijk minder macht heeft dan kunstenaars zichzelf nog wel eens willen toedichten. Zonder politieke besluiten gebeurt er niets. Dat is misschien niet slechts melancholisch, maar ook diep treurig. In deze geëngageerde en vermakelijke roman van Ljoedmila Oelitskaja is het hoe dan ook een krachtig besef.

Het is inmiddels naar de achtergrond verdreven door andere nieuwsfeiten, maar het moderne Egypte is al een paar jaar lang niet bepaald het toonbeeld van stabiliteit. Tijdens de Arabische lente werd president Mubarak afgezet, vervangen door Morsi. Vorig jaar is hij, na amper een jaar het land te hebben geleid, van de troon gewipt en sindsdien leidt legerleider al-Sisi samen met president Mansour het land aan de Nijl.

Nagieb Mahfoez’ kleine roman, of wellicht kunnen we beter spreken van een novelle, De dag dat de leider werd vermoord werd gepubliceerd in 1985 en belicht een eerdere episode van maatschappelijke onlusten in Egypte. Het is 1981. Sinds 1970 is Anwar Sadat president. Het land zucht en steunt onder de door hem doorgevoerde economische liberalisering, de infitaah.

Hoop en beven

In deze moeilijke economische tijden vinden we de personages van De dag dat de leider werd vermoord: Moehtasjemi Zajid, een oude soefi, zijn kleinzoon Alwaan Moehtasjemi en diens geliefde Randa. In afwisselende hoofdstukken vertellen zij over hun leven. De soefi leeft met de Koran, citeert daar vaak uit en reflecteert op het moeilijke leven van de jeugd. Hij woont in een middenklassengezin met zijn zoon, diens vrouw en hun zoon Alwaan. Ze hebben het moeilijk: ondanks zijn pensioen en hun drie banen redden ze het maar net. Bij Randa is het net zo. De verloving van Alwaan en Randa staat door hun armoede op het spel. 

Alwaan en Randa, de toekomst, de nieuwe generatie, zien weinig licht. Tegen het einde – de leider is dood – vertelt Alwaan:

Ik loop terug naar mijn plaats, heen en weer geslingerd tussen gevoelens van angst, verdriet en blijdschap. Dan voel ik een vage hoop in me opkomen. Ik zie nieuwe, onbekende mogelijkheden, die de apathie en de routine zullen doorbreken en ons naar onbegrensde horizons zullen voeren.
Morgen kan niet erger worden dan vandaag.

Tobben

De leider en de slechte economische toestand tekenen de levens van de personages. Er wordt terug verlangd of uitgekeken naar betere tijden, maar in het heden moet hard gewerkt worden: zo hard, dat grootvader de andere leden van het huishouden bijna niet meer ziet en vooral aangewezen is op de Koran. Een mooi, indringend en treurig beeld.

Het is echter moeilijker sympathie te hebben met zijn kleinzoon en Randa. Zij tobben veel over geld en voedsel en de toekomst, maar dat blijft bij het tobben, zo zeer dat het soms richting zeuren gaat. Het is duidelijk dat Alwaan en Randa verlamd zijn door de situatie, te zeer opgeslokt door hun werk, om er wat aan te doen, maar als lezer hunker je toch een beetje naar de daadkracht die een voormalige docente en studiegenoot van Alwaan aan de dag leggen. Hijzelf is echter een apathisch, futloos personage.

Het persoonlijke verhaal

De dag dat de leider werd vermoord slaagt er daarentegen wel goed in het persoonlijke verhaal achter de economische cijfers in beeld te brengen. In die zin doet het wat alle goede literatuur doet: de waarheid middels de leugen van de fictie laten zien. De roman kan dan ook uitstekend gelezen worden als een beknopte gids voor het hedendaagse Egypte, waarin pijnlijk duidelijk wordt gemaakt hoe vernietigend economisch wanbeleid is en hoe weinig Egypte in dertig jaar is veranderd. Het zou echter fijner zijn geweest als de centrale personages wat meer handelden.