‘If civilization is to survive, we must cultivate the science of human relationships – the ability of all peoples, of all kinds, to live together, in the same world at peace,’ aldus de Amerikaanse president Franklin D. Roosevelt in 1941. Voorwaarden voor een gezonde samenleving zijn volgens hem vier vrijheden: freedom of expression and speech, freedom from fear, freedom of worship en freedom from want. Deze vrijheden staan centraal in de vier Vrijheidscolleges, georganiseerd door Forum en Bevrijdingsfestival Utrecht, waarin bekende opiniemakers ingaan op het spanningsveld tussen vrijheid en veiligheid.  

Een kwestie van grenzen

Rob Wijnberg, filosoof en oprichter van De Correspondent, trapt de colleges op 12 maart af met een lezing over de vrijheid van meningsuiting. Met de metadata van minister Plasterk en het nieuws dat de ING betalingsgedrag gaat gebruiken om reclame te maken in ons achterhoofd, komt de lezing precies op het juiste tijdstip. Volgens Wijnberg, die zich in In Dubio al afvroeg waar de grenzen van vrijheid van meningsuiting liggen, is deze vrijheid ‘de meest essentiële vrijheid en de voorwaarde voor alle andere vrijheden’.

Vrijheid van meningsuiting is volgens Wijnberg verbonden aan een besef van waar de grens ligt tussen goed en kwaad en het recht om daarover van mening te verschillen. Het lastige is dat we nooit tot een antwoord zullen komen op de vraag waar die grens ligt, wat volgens Wijnberg juist goed is. Wijnberg sluit zich aan bij de journalist Kustaw Bessems, die in 2013 pleitte voor een zo groot mogelijke openbare ruimte waar de vrijheid van meningsuiting absoluut is. Iedereen moet dus altijd alles kunnen zeggen wat hij wil, óók leden van de zogenaamde ‘pedopartij’, aldus Wijnberg. Een verbod op deze partij is volgens hem dus onrechtmatig. Het is namelijk levensgevaarlijk om grenzen die gebaseerd zijn op een overheersende moraal in steen te beitelen, want ‘grenzen en opvattingen over grenzen, veranderen door de tijd heen’.

Privacy als voorwaarde voor een mening
Voor het vrijelijk kunnen uiten van je mening bestaat volgens Wijnberg één belangrijke voorwaarde: privacy. Vrijheid van meningsuiting en privacy lijken op het eerste oog haaks op elkaar te staan. Het uiten van je mening betekent dat je iets deelt, terwijl privacy betekent dat je iets voor jezelf houdt. Maar volgens Wijnberg is privacy een menselijke eigenschap, de ‘basale privéruimte’ waarin ieder mens zijn gedachten vormt. Ieder mens heeft die ruimte nodig om in een bepaalde situatie te bepalen wat hij of zij doet of juist nalaat te doen. Hij komt tot de fascinerende uitspraak ‘jezelf zijn, is jezelf verbergen naargelang de situatie’.

Daarom moeten we privacy koesteren, prent Wijnberg ons in, maar ook om het ‘chilling effect’ tegen te gaan: het feit dat publieke opiniemakers steeds meer meningen achterhouden uit angst geobserveerd te worden. Maar ook gewone burgers die zeggen ‘niets te verbergen te hebben’, moeten oppassen. Volgens Wijnberg weet je namelijk zelf niet wat je laat zien aan het systeem dat al jouw sporen vastlegt. Zo kun je van bijna iedere burger een deels terroristisch profiel schetsen. Enkeltje New York geboekt en eerder onderzoek gedaan naar de oorlog in Syrië? Verdacht. ‘Je hoeft geen terroristische motieven te koesteren om toch de indruk te wekken dat je het bent,’ is zijn onheilspellende conclusie.

Onze wens naar veiligheid slaat dus enigszins door. Privacy legt het altijd af tegen het idee dat we de wereld nog een stukje veiliger kunnen maken. In plaats van een bestaande veiligheidsmaatregel terug te draaien omdat hij niet lijkt te werken, worden er nieuwe maatregelen bedacht. Veiligheidsmaatregel bovenop veiligheidsmaatregel: een bedreiging voor onze privacy, waarschuwt Wijnberg.

Naïeve Nederlanders

Dat we in de gaten gehouden worden, weten we inmiddels al veel langer: Wikileaks, de NSA, Snowden en sinds kort zelfs onze eerder zo onschuldige ‘minister van feesten en partijen’ Plasterk. Wat kun je als gewone burger nog doen tegen al dit antiprivacygeweld? Nederland is, volgens Wijnberg, uniek in de gelatenheid en naïviteit waarmee het de situatie accepteert. We moeten dus proberen dit níet te accepteren. In de praktijk betekent dat volgens Wijnberg vooral bewustwording en discussie. Bij de vraag welke concrete maatregelen je kunt treffen, valt hij stil. Apps om je telefoon mee op te schonen, de GBA bellen om te laten vastleggen dat niemand informatie over je mag opvragen; daar blijft het bij. Wijnberg zegt steeds cynischer te worden over de mogelijkheden. Hij sluit af met de onheilspellende woorden: ‘Uiteindelijk gaat dit ook over jou. (…) Je weet niet wat voor systeem het oplevert wanneer een bedrijf of overheid álles van iemand weet.’

Enigszins argwanend verlaat het publiek de zaal. Die tweet met foto van de lezing stond al klaar, maar kunnen we nu maar beter verwijderen. Of toch niet? Alert zijn blijkt een lastige opgave.

Sinds 1946 ondertekende hij iedere dag in Het Parool zijn ‘stukkie’ met Kronkel. Zonder hem zou de krant heel wat minder abonnees hebben geteld. Hij is de vader van het cursiefje – ze stonden cursief gedrukt. Intussen hebben kranten en tijdschriften legio columnisten, maar in vergelijking lijkt hij toch echt een uniek talent. Op zijn manier kwam de wat hardere, ogenschijnlijk minder weemoedige Martin Bril dicht in de buurt.

Weemoedige humor

Iedere dag ging Carmiggelt in Mokum de straat op en menige kroeg in om inspiratie op te doen en onderwerpen op te pikken. Beschrijving van gebeurtenissen mengde hij steeds meer in uitgewogen balans met zijn impliciete levensgevoel. Er is altijd de achtergrond van een niet zo vrolijke wereld. Zeker de stijl van zijn latere Kronkels raakt meer uitgebeend. De taalvondsten passen op de millimeter nauwkeurig en hebben meer een wat weemoedige humor. Zijn voelbare scepsis beperkt zich tot wijze ironie.

Het vroegere werk was echt niet zóveel minder dan door fijnslijpers wordt beweerd. Dat merk je als je om beurten een Kronkel van voor en van na 1958 leest, al schrijft hij omstreeks vanaf dat jaar wel meer verinnerlijkt. Dat kan ermee te maken hebben dat zijn eerste kleinkind, net als zijn eigen eerste kind een moetje, vaak kwam logeren. Tiny, zijn vrouw, zei ooit dat niet de stukjes van haar man veranderden, maar hijzelf, en de stukjes veranderden mee. Maar omdat de manier van observeren en schrijven in essentie niet veel verandert, blijken de verschillen bijkomstig. Stuk voor stuk bevatten de verhalen onnadrukkelijk een aangenaam historische couleur locale, die nog niet echt verklarende voetnoten vereist.

Terloopse situaties

Ook in de oorlog gaat het Carmiggelt om alledaagse, bijna terloopse situaties. Toch zijn het oorlogssituaties, al valt er geen schot en vloeit er geen bloed. Zoiets lees je niet in de geschiedenisboeken. Eigenlijk zijn de Kronkels uit de vredestijd hier qua opzet sterk aan verwant.

In een Kronkel uit 1951 is de ik (de auteur, nemen we voor het gemak aan) somber. Zijn zelfmoordplan wordt doorkruist doordat hij een vriend met een onbekende vrouw tegen het lijf loopt. Die vraagt zijn leeftijd. ‘Ik meldde bedroefd mijn leeftijd.’ Kennelijk al te lang geleefd. In een café verveelt de vriend met bekende verhalen en de auteur ‘lachte ten gepasten tijde’. Zo’n uitdrukking is geen gemeengoed meer, maar suggereert dat dat lachen hem veel moeite kostte. De vrouw ‘zat tevreden naar ons te kijken als een pas verschoond kind.’ De vergelijking geeft de vrouw iets moederlijks. Als de auteur bij de vrouw thuis mag blijven slapen, maakt de vriend ‘met besmuikte blijspelgebaren’ duidelijk ‘dat hij begeerde met haar alleen te zijn.’ Je ziet het voor je. De vrouw is dokter in een ziekenhuis en was net behulpzaam ‘geweest bij het afzagen van een been. Het lag nog in een mand.’ Later: ‘Hoewel zij met een aangenaam parfum besprenkeld was, bleek de doordringende adem van de operatiekamer toch niet geheel overwonnen, zodat het been me weer te binnen schoot.’

In 1983 maakte de 70-jarige zijn eigen keuze in Mag ’t een ietsje meer zijn, ‘eigenlijk een indirecte autobiografie’, schreef hij op de achterflap. Hij zag zijn vroegere ik ‘als een vrolijke jongen met wie hij wel eens kennis zou willen maken.’ Om de latere ik ‘valt nog maar zelden te schateren, al heeft hij, geloof ik, het oog én het oor voor het absurde in de meest tragische situaties nooit helemaal verloren.’

Hart onder de riem

Trekt Carmiggelt weer de aandacht die hem toekomt? Carmiggelt. Het levensverhaal (1999) werd opgetekend door Henk van Gelder, die chronologisch een serie Kronkels bloemleesde in Dwalen door Amsterdam met S. Carmiggelt (2013). Ooit fantaseerde Carmiggelt zich waarachtig ‘gedundrukt’ door Van Oorschot, wat in feite alleen de echt groten in de literatuur was vergund. Maar warempel, bij de 100ste geboortedag van de schrijver is het zover: honderd chronologische Kronkels, Gedundrukt. De eerste dateert van 1938, de laatste van 1980. Een kleinood van een boekje dat in je binnenzak past, voor onderweg als hart onder de riem.