Tweede Wereldoorlog: in de Poolse bossen ligt een Duits kamp waar joden naartoe worden gebracht om te worden geëxecuteerd. Dat de joden er fysiek aan onderdoor gaan, dat is duidelijk. Wat minder bekend is, en wat een stuk lastiger bespreekbaar is, is dat de Duitse beulen er zelf ook aan onderdoor gaan, psychisch. Een maaltijd in de winter gaat over de vraag: hoe houd je stand in een wereld waarin alle menselijkheid lijkt te zijn verdwenen?

Het behoud van menselijkheid
De avond voordat er weer een groep joden voor executie zal arriveren, vragen drie Duitse militairen hun commandant of ze de volgende dag op jacht mogen. De jacht op joden in de bossen rondom het kamp is de enige manier om de massa-executies te ontlopen. Mocht je tijdens de jacht het geluk hebben een jood te vinden, dan heb je kans de volgende dag wederom op jacht te mogen. 

Het verhaal wordt verteld vanuit de naamloze ik-figuur. Samen met zijn kameraden Emmerich en Bauer vertrekt hij die ochtend nog voor het ontbijt uit het militaire kamp, om zelfs de geweersalvo’s niet te hoeven horen. Zonder echt op zoek te zijn naar joden die ze gevangen kunnen nemen, lopen ze door de bossen. Al sigaretten rokend en pratend over de zoon van Emmerich proberen ze de honger, de kou en de gruwelijke beelden uit hun lijven te verjagen.

Een rokende zoon
De verschrikkingen van de oorlog zijn bekend: de verhalen en de gruwelijke beelden van de deportatie van joodse gezinnen, de greppels met lijken, de overvolle treinwagons, de gaskamers in de concentratiekampen. Maar wat deed dit met de Duitse militairen die belast waren met het beulswerk? De drie vrienden zoeken houvast in alledaagse problemen.

Emmerich pijnigt zichzelf met de vraag hoe hij ervoor kan zorgen dat zijn zoon niet gaat roken, nu hij als vader zo lang van huis is. De twee vrienden horen zijn klaagzang aan, bedenken oplossingen en hebben flink met hem te doen: de banaliteit én de absurditeit van de oorlog in een notendop.

Zinnen als ijspegels
De stijl van de roman is zowel onderkoeld als poëtisch. In korte, afgemeten zinnen wordt verslag gedaan van hun lot als beulen tegen wil een dank. De woorden treffen je als vlijmscherpe ijspegels die heel precies in je hart worden gebeiteld. Er wordt nergens gemoraliseerd, nergens komt het vraagstuk van de uitroeiing van de joden ter sprake. Nergens vragen de drie zich af of het correct is wat ze doen.

Aan het begin van de middag vinden ze een joodse jongen. Ze nemen hem gevangen en in een verlaten hut gebruiken ze een gezamenlijke maaltijd, de gevangene mag mee-eten. Emmerich meent in de ogen van de jongen zijn eigen zoon te zien en vraagt zijn kameraden of ze hem niet kunnen laten gaan?

‘Ik zeg je nogmaals, Bauer, dat ik hem op een dag nodig zal hebben. Ik wil er morgen best doodschieten zodat ik me deze kan herinneren als ik dat nodig heb. Vannacht al zal het me goeddoen.’
Hij zweeg, niet lang. Zonder ons aan te kijken voegde hij eraan toe: ‘Jullie zullen hem ook nodig hebben.’
Bauer nam de tijd om een sigaret op te steken en antwoordde: ‘Nee, ik niet. Eéntje, dat is voor mij niet genoeg.’
Hij blies de rook uit en mompelde voor zich heen: ‘Eentje, kom nou!’

Een noodzakelijke roman
Emmerich lijkt de meest menselijke van de drie. Laat je zijn woorden echter op je inwerken, dan weet je niet zo zeker wie er menselijker is: Emmerich die denkt dat één jongen zijn geweten zal sussen, of Bauer die weet dat hun misdaden niet door een enkele goede daad kunnen worden uitgewist.

Mingarelli heeft een pijnlijke, maar noodzakelijke roman geschreven. Een prettige leeservaring is het niet, alles behalve. Het is een onbarmhartige tocht door de ijskoude bossen van Polen, die je achterlaat met een uiterst ongemakkelijk gevoel. En met een vraag. De vraag of één gered leven voldoende is tegen alle demonen die ’s nachts komen?

Met Het volume van een logé houdt Gerrist vast aan de stijl die ze in haar debuutbundel liet zien: eenvoudig, direct taalgebruik waarmee alledaagse situaties worden geschetst. Maar deze eenvoud is schijn, want door de abrupte sprongen die gemaakt worden weet ze vervreemding op te wekken:

Mijn moeder visualiseert een vaas met bloemen
Mijn vader koopt ’s ochtends bloemen

God is overal, en wij hebben cola in de koelkast

O, engelbewaarders, er staan verhalen in de grond, wat bewaren jullie?
Ik kijk naar de grond op een voetpad

Grote sprongen worden ook gemaakt tussen de gedichten onderling. In de eerste cyclus lijken de gedichten soms zelfs willekeurig naast elkaar geplaatst en thematisch geen enkel verband met elkaar te hebben. Maar hoewel het de vraag blijft wat sommige gedichten in deze bundel doen, lijkt er naarmate je verder leest steeds meer samenhang te ontstaan.

Zoektocht naar een (t)huis

Een woord dat opvallend vaak terugkomt in deze bundel, is het woord ‘huis’. Dit doet natuurlijk meteen denken aan de debuutbundel Waar is een huis. Wordt er hier (nog steeds) gezocht naar een huis? In ieder geval wanneer het gaat om herkenning, houvast en een zeker gemak. Misschien zelfs nog groter: je draai vinden in het leven. Maar zodra dit gevonden is in de vorm van een huis, blijkt een ‘huis’ niet de oplossing: ‘Haal me weg, ik heb hier een huis gevonden.’ En vier pagina’s verderop in een tweeregelig gedicht: ‘De vrouw viel in slaap in het donker / Iemand had het huis rond haar dichtgemetseld’. Een huis kan dus ook een bedreiging zijn, in de vorm van stilstand.

Gerrist speelt nog op talloze andere manieren met dit thema, een mooi voorbeeld hiervan is de eerste strofe van het titelgedicht:

Twee bedden: 1 van een gezin en 1 van een logé,
gescheiden door een dunne wand.
De logé wordt onderdeel van het gezin door wakker te worden wanneer het
gezin wakker wordt en geluiden gaat maken.
Andersom (de logé die de geluiden begint) maakt geen verschil in het gezin.
het gezin is steviger dan 1 logé die vreemd is.

Ook in andere gedichten komt vaak het gevoel van niet thuis zijn terug: hoe gedraag je je in een omgeving die niet vertrouwd voelt? Hierdoor heerst er een gevoel van ongemak en angst in de bundel. Dat gevoel moet overwonnen worden door iets op te bouwen, een (t)huis te vinden, maar dat blijkt nog niet zo gemakkelijk. ‘Alles waar je bang voor bent / Alles waar je bang voor bent dat dichtbij komt als je er iets van maakt’.

Herinnering, liefde, dood

In enkele gedichten lijkt de zoektocht naar geborgenheid te slagen. Zoals in de vorm van een herinnering, in het gedicht over een vrouw die persoonlijke spullen in de vriezer legt om niet te vergeten, niet te verdwijnen. En in een ander gedicht: ‘Ik wil onthouden wat ik heb aangeraakt en dan slapen onder een deken’. Ook de liefde wordt geopperd als uitkomst, maar in het slotgedicht blijkt dit ook niet altijd een oplossing, wanneer een man op reis gaat en steeds langer wegblijft: ‘De man is bezig het huis van de vrouw af te breken.’ Het wordt duidelijk dat dit een zoektocht zonder einde is, of een zoektocht die misschien alleen kan eindigen met de dood: ‘En misschien ligt de troost daarin: in de stilte die hierna komt, waarin iedereen, / waar dan ook, wordt opgenomen en die onverenigbaar is met de onze.’

Nu is het zeker niet zo dat deze interpretatie direct toepasbaar is op alle gedichten in de bundel. De zoektocht is een duidelijk thema, maar deze bundel is nog zoveel meer. Juist doordat sommige gedichten op zichzelf lijken te staan, gaat het geheel niet vervelen. Gerrist weet een speelsheid in haar poëzie te brengen die er voor zorgt dat ze steeds opnieuw, steeds anders te lezen is. En dat is wat goede poëzie hoort te doen.

Louws bekende landgenoot J.M. Coetzee schreef ooit een essay over de plaasroman (letterlijk ‘boerderijroman’). Als kenmerken van het genre – waartoe bijvoorbeeld ook Marlene van Niekerks Agaat (2004) en Carina Stander’s Wildvreemd (2011) behoren; ook Coetzee’s eigen Disgrace (1999) lijkt erop – noemt Coetzee de verwevenheid van grond en familie, de nadruk op familiebanden en een patriarchale maatschappij. In zekere zin zijn de boerderijen waar plaasromans zich afspelen een microkosmos voor de gehele Zuid-Afrikaanse maatschappij.

De samenleving van Kroniek van Perdepoort is gevuld met apartheid. Het merendeel van de roman gaat over de herbegrafenis van de zestien jaar eerder overleden Koos Lotriet, die uitloopt op een drama. Tegelijkertijd wordt ook Fielies begraven, een zwarte jongen die twee dagen eerder door een boom om het leven gekomen is. De bevolking van het gebied kiest op basis van huidskleur voor één van de twee diensten.

Omgekeerde chronologie

Louws roman moet het niet hebben van een bijzonder spannende plot. Op vrijdag 7 maart bereidt de familie Lotriet zich voor op de herbegrafenis van hun voormalige pater familias, die de volgende dag plaats heeft. Daarbij valt de kist stuk op een aantal rotsen. Het lijk is verdwenen en heeft plaats gemaakt voor ‘een paar handenvol grove aarde. Of beendermeel?’ De volgende dag, 9 maart, wonen dorpsbewoners de kerkdienst bij en roddelen over de Lotriets.

Het bijzondere van deze roman zit hem in de volgorde waarin deze gebeurtenissen gepresenteerd worden. Louw begint met de kerkdienst op 9 maart, waarna het tweede deel van de roman over de herbegrafenis vertelt en het laatste deel de familie in haar voorbereidingen volgt. Zo speelt Louw met haar lezers: omdat de dorpsbewoners een hekel aan hen hebben, komen de Lotriets er bijzonder slecht vanaf in het eerste en tweede deel. Tegelijkertijd wordt er dan al veel gesproken over de kist die pas in deel twee op de rotsen te pletter zal vallen.

Een familie en hun boerderij

Kroniek van Perdepoort is vooral een portret van een familie en hun boerderij, Perdepoort. Louw laat prachtig en subtiel zien hoe de hoogmoed van Koos Lotriet is doorgesijpeld en geradicaliseerd in zijn vijf zoons. Daar heeft de zonde zich met andere gemengd – de roman kent een uitgesproken religieus fundament. Zonder al te veel moeite kunnen de hoofdzonden aangewezen worden in de vijf kinderen: de een is afgunstig, de ander lui, weer een ander verslaafd of ontzettend gierig en de laatste wellustig.

Deze opzet wordt nooit schetsmatig. Wat namelijk vooral opvalt, is Louws superieure inzicht in familieverbanden, waardoor de Lotriets levensecht worden. Ze lijken personages van vlees en bloed. De op de achterflap geprinte dramatis personae is echter wel een dankbare toevoeging, zeker in het begin.

Niet alles overtuigt

Het verhaal van Kroniek van Perdepoort gaat hoofdzakelijk over de neergang van een vernederde en bespotte familie. Daarmee gaat de roman ook over de neergang van een maatschappelijk systeem gebaseerd op uitsluiting en hoogmoed. Al zou het na publicatie nog bijna twintig jaar duren voordat de Apartheid beëindigd werd, in deze roman wordt het failliet van dat systeem al aangekondigd (als het natuurlijk ooit niet al failliet was geweest).

Toch is dit sociale commentaar het zwakste deel van de roman. Het doet wat obligaat aan en Louw slaagt er niet in haar opmerkingen totaal te verweven in haar roman. De zwarte personages krijgen vaak namen als  ‘Bruintje’ en ‘Bosjesbaas’ en blijven over het algemeen aan de rand van het verhaal. Ze zijn er, maar ook niet helemaal. Maar dat wat er wel is, overtuigt.