Zomer 1941: Operatie Barbarossa is een paar weken oud. De Duitsers vechten zich verbazingwekkend snel een weg tot diep in Rusland, de overwinning lijkt nabij. Blind voor Stalins tactiek raken de Duitsers tegen de winter bij Stalingrad verstoken van munitie, winterkleding en voedsel. Ze kunnen geen kant op als ze omsingeld blijken te zijn door het Rode leger dat veel sterker en taaier is dan Hitler had voorspeld. Wat volgt is de hel: extreme kou, onophoudelijke bombardementen, ontbrekende winterkleding en steeds minder munitie en voedsel. De Duitsers die niet door vijandelijk vuur omkomen, sterven massaal door honger, bevriezing en ziekte. De anderen geven zich over.

Twee werelden
De Ierse journaliste Magee wisselt in De Volmacht (oorspronkelijke titel: The Undertaking) steeds tussen het oostfront en het leven in Berlijn. Peter is een overtuigde nazi, maar zijn patriottisme is moeilijk vol te houden als z’n kameraden een voor een wegvallen. In een Berlijn dat steeds verder platgebombardeerd wordt, beklimt de zwangere Katharina de sociale ladder en leidt zij een luxeleven. Met haar ouders bewoont ze een door joden achtergelaten appartement in een chic gedeelte van de stad. Ze bezoekt theekransjes en diners van de nazi-top. Ondertussen aan het oostfront:

Ze zeggen dat de partizanen ons voor zijn geweest. Al het eten is weg.
Kraus schoot een oude man dood. Niemand deed iets. Toen schoot hij nog iemand dood. Nog geen reactie. Hij haalde een jonge vrouw naar voren, een moeder, en schoot haar neer, haar zoontje er schreeuwend naast. Het voedsel kwam tevoorschijn. Ze gingen op het dorpsplein zitten eten.
‘Het is hier idyllisch,’ zei Kraft. Zo’n eenvoudig leven. Moeder zou het prachtig vinden.

Peter zit tweeduizend kilometer van Katharina vandaan, en het voelt als een andere planeet. Terwijl Peter haar schrijft over de hel van Stalingrad, klaagt zij in haar brieven over de echtelijke ruzies van haar ouders. De gruwelijke ironie van Stalingrad is dat de soldaten vechten voor een groot Duitsland, terwijl de nazi-top in Berlijn ze het liefst vergeet. De soldaten in Stalingrad zijn een smet op hun blazoen: hoe is het mogelijk dat de superieure ariërs zich in de pan laten hakken door die halfzachte joodse bolsjewisten?

Rake dialogen en klinische observaties

Audrey Magee heeft haar huiswerk gedaan; met veel kennis van zaken schetst zij het leven aan het front en in het platgebombardeerde Berlijn. Wat opvalt zijn de knappe dialogen en observaties die veel psychologisch inzicht verraden. Ze spaart de lezer niet. De gruwelen worden sec en klinisch beschreven: de executies, de verkrachtingen en het toenemende ongeloof en de ontgoocheling naarmate de oorlog vordert. Dit alles was hen niet verteld toen ze een paar jaar eerder juichend en zingend achter Hitler aanliepen.

De situatie aan het front wordt steeds gruwelijker: een orgie van kou, dood, honger en waanzin. In Berlijn arriveren steeds meer berichten dat soldaten zouden zijn overgelopen naar de vijand. De kans dat iemand levend uit Stalingrad terugkeert, is bijzonder klein. De ouders van Katharina adviseren haar dan ook Peter te vergeten en een hoge militair te trouwen. Zodoende zou ze zichzelf, haar zoon en haar ouders kunnen redden van de hongerdood. Haar bedje lijkt gespreid als ze omgang krijgt met een hoge officier, maar wanneer het ergst denkbare gebeurt, verbreekt ze de relatie en besluit ze op Peter te wachten.

Een welkome aanvulling op de berg oorlogsliteratuur

Je zou denken dat zeventig jaar na de oorlog alles wel gezegd is. Waarom wéér een roman over die grote catastrofe? Waarom wederom al dat leed en die ellende opdissen? Met De volmacht is Magee erin geslaagd toch weer een nieuw aspect toe te voegen aan de inmiddels overbekende feiten. De relatie tussen de frontsoldaat en zijn vrouw in het feestend ten onder gaande Berlijn werpt een nieuw licht op de manier waarop de patriottistische Duitsers in de oorlog dachten en handelden. Hoe zij hun geweten susten en hoe zij probeerden weg te kijken terwijl de wereld om hen heen in elkaar stortte.

De bundel opent met het gedicht ‘absoluut’, waarin het taalgebruik meteen vraagtekens oproept: ‘we navigeren voorzichtig / onze tektonische platen / over convectiestromen’. Vanwaar dit wetenschappelijk taalgebruik? Het lijkt het gedicht niet ten goede te komen. Ook in haar debuut, Eiland op sterk water, liet Buschenhenke de wetenschap niet onbesproken. Maar laat je niet afschrikken door het vakjargon dat af en toe opborrelt in deze bundel. Deze poëzie is geen pleidooi voor de wetenschap, maar gaat eerder over verder kijken dan je neus lang is: juist over kritisch kijken naar de afbakeningen die de wetenschap stelt.

Ongecontroleerde voortgangsdrang

In een belangrijk gedicht in het eerste deel van de bundel wordt met weinig moeite een machine uitgevonden, die draait op dode eekhoorns. Na dissectie van vele eekhoorns, leest de lyrische ik de gebruiksaanwijzing door: ‘KUT. Het moeten eenhoorns zijn’. Argeloosheid ten koste van de eekhoorns. Lieflijker klinken de uitvindingen in het volgende gedicht: ‘vlinders met zonnepanelen / kolibries met dynamo’s’.

Maar die lieflijkheid is schijn. In veel gedichten heerst een zweem van kritiek, vooral kritiek op de moderne technologie, maar ook de consumptiemaatschappij en de monarchie moeten het ontgelden. De boodschap is helder, maar roept – behalve misschien frustratie – weinig emotie op.

Schoonheid zit in eenvoud

Gelukkig is er naast kritiek in deze bundel ook plek voor verwondering. Verwondering over de liefde en over de kringloop van het leven. In deze gedichten laat Buschenhenke zien dat schoonheid vaak schuilt in eenvoud. Dat geldt ook voor deze bundel: de gedichten met wetenschappelijk taalgebruik missen vaak een poëtische klank, terwijl de gedichten over gangbaardere onderwerpen veel meer melodie bevatten:   

In zonlicht helder als een tempelbel
bloost de boomgaard haar appels rood
onder het drassige gras onttrekken de bomen
voedsel aan de doden
hun appels bungelen zoet als zoenoffers
sommige al met schimmelwangen zo zacht
als donzig vrouwenvel maar eenvoudiger te openen

een appel valt en redt
een hongerige vogelziel
die nu rijp genoeg kan groeien
om zijn reis te beginnen
in zonlicht helder als een tempelbel

Dan zijn er nog een aantal gedichten waarin een kinderlijke blik op de wereld wordt verschaft, waardoor opnieuw de eenvoud verwondering oproept en nieuwe perspectieven biedt:

Ga maar weer slapen
er komen geen iemanden door het gordijn
(of wel, maar dan ben jij de enige die ze ziet)

De laatste zin van dit citaat bevat de boodschap die typerend is voor de bundel: houd je ogen open, dan valt er steeds iets nieuws te zien. En dat is voor iedereen anders. Of, zoals Buschenhenke het misschien zelf zou verwoorden: er is meer dan één gebruiksaanwijzing.

In een appartement woont schrijver M., die verder niet bij naam wordt genoemd, maar al geruime tijd op de terugweg is. Koch schept er in elk geval de hele roman door een genoegen in de lezer te plagen met de vraag wie de inspiratie zou kunnen geweest zijn voor de schrijver. Het ene moment herken je er Mulisch in, dan weer Campert, Nooteboom of ’t Hart. Alleen al daarom is de roman een plezier om te lezen, omdat M. hen allemaal is, maar ook geen enkele van hen.

Hopeloos verliefd
Onder M. woont een geheimzinnige man, die hem brieven stuurt, waaruit onder meer blijkt dat die het doen en laten van de schrijver volgt, diens post leest en zelfs zijn vrouw volgt wanneer ze een reisje maakt met haar dochter. Maar meer nog lijkt de man meer te weten over het incident waarop M. zijn succesroman Afrekening baseerde: twee tieners op weekend in een vakantiehuisje worden plotseling geconfronteerd met de door een sneeuwstorm opgedaagde leraar die hopeloos verliefd is op het meisje. En die dat weekend spoorloos verdwijnt, zonder dat zijn lijk ooit wordt gevonden. Vraag is: wat weet de onderbuurman, en vooral: hoe weet hij dat?

Via een ingenieus opgebouwde constructie komen we vervolgens langzaam te weten wie die jongeren waren, wat hun relatie was met de leraar, hoe M. ertoe kwam de roman te schrijven en wat er in die winternacht uiteindelijk met die leerkracht gebeurde. Dat laatste, wat pas op de allerlaatste pagina’s wordt prijsgegeven, is in elk geval de moeite van ruim 400 voorafgaande pagina’s waard.

Literatuurlijstjes
De gedeeltes met de geheimzinnige onderbuurman intrigeren in elk geval het meest. Ten eerste omdat we niet weten wie de onderbuurman is, ten tweede omdat we zijn motieven niet kennen en ten derde omdat Koch van de gelegenheid gebruik maakt om op een haast wellustige manier het schrijversambt en bij uitbreiding het vaak zo oppervlakkige boekenwereldje te kakken te zetten. Dat levert hilarische passages op, zoals wanneer de schrijver (de Geachte heer M.) uit de titel in een bibliotheek gaat voorlezen uit eigen werk en een tirade houdt tegen verplichte literatuurlijstjes.

In uw vraag hoor ik het andere grote misverstand. Namelijk dat je jongeren aan het lezen zou moeten krijgen (…). Literatuur hoort op een middelbare school niet thuis. Het hoort veeleer thuis in het rijtje dat ik hier net noemde. Het rijtje van de seks en de drugs, van alle dingen waar we zonder dwang van buitenaf plezier aan beleven. Een verplichte literatuurlijst! Hoe haal je het in je hoofd?

De persoon die de vraag stelt is trouwens een leerkracht, nog een beroep dat door Koch in deze roman maar al te gretig te kakken wordt gezet – het lijkt nét geen persoonlijke afrekening. Wat dacht je van ‘leraren waren zich er niet van bewust dat hun leven leeg en zinloos was, dat het was geëindigd op de dag waarop ze hadden besloten om van het lesgeven hun beroep te maken’. En dat is maar één van de vele prikken.

Jongerencultuur
De andere plotlijn, die rond het koppel en hun vrienden boeit minder. Voor de ruim 100 pagina’s tellende passage over hun weekend aan zee draagt weinig bij aan de spankracht. De jongeren hangen rond, mijmeren over het leven en de liefde, maken ruzie en proberen zich in het slechtzittende keurslijf van hun maatschappelijke rol te murwen. Maar hier lijkt het of Koch zich vooral heeft willen uitleven om een soort jongerencultuur en -interactie te vatten, die helaas aan de plot weinig bijdraagt. Of deed hij dat bewust, zoals hij schrijver M. laat zeggen dat hij een plotlijn over de vriendin van het ‘schuldige’ meisje heeft geschrapt omdat het teveel zou zijn. Speelt hij hier met andere woorden met zijn eigen verwachtingen en die van de lezer? Kan zijn, maar waarom stremt het dan de aanvankelijk zo strakke, hermetische en spannende intrige?

Het Diner, Kochs grootste succes, wervelde en intrigeerde de hele roman door, om nog eens te eindigen met een pakkend, wrang slot. Dat laatste heeft Geachte heer M alvast gemeen met die roman, maar voor de rest is-ie toch wat minder. En toch weer niet, als je alles laat bezinken. En toch weer wel.

Lezen dus.