In den beginne – Superman en X-Men
In de jaren ’80 en ’90 was het stripuitgever DC (Detective Comics; verfilmingen door Warner Brothers) die de dienst uitmaakte in filmland. Zij hadden de vrij succesvolle Superman-reeks met Christopher Reeves als de machtige superheld (Superman (1978); Superman II (1980); Superman III (1983); Superman IV: The Quest for Peace (1987)), gevolgd door de Batman-reeks van regisseurs Tim Burton (Batman (1989); Batman Returns (1992)) en Joel Schumacher (Batman Forever (1995); Batman & Robin (1997)). Deze films probeerden de sfeer van de stripboeken over te brengen en een vermakelijk (en indien mogelijk familievriendelijk) verhaal neer te zetten, waarin netjes de belangrijkste figuren uit de comics naar voren komen en het geheel een luchtige, soms ietwat knullige sfeer ademt (alhoewel de Batman-films van Burton zeker ook hun duistere randjes hadden; Schumacher werd er later dan ook bijgehaald om de serie wat kindvriendelijker te maken). Hierbij werden relatief weinig risico’s genomen wat betreft onbekende personages of vreemde plotlijnen uit de comics. Het is geen toeval dat Lex Luthor in maar liefst drie van deze films de schurk (of één van de) is. Superman IV: The Quest for Peace en Batman & Robin werden echter slecht ontvangen, met als gevolg dat geplande vervolgfilms werden geschrapt. Het superheldengenre leek een stille dood gestorven.

In de 21e eeuw begon rivaliserend uitgever Marvel (die daarvoor weinig uitbracht wat een naam mag hebben) het echter nieuw leven in te blazen (The Avengers en alle bijbehorende films worden verfilmd door Marvel Studios; Spider-Man door Columbia Pictures; X-Men en Fantastic Four door 20th Century Fox). Met X-Men (2000), X2 (2003), Spider-Man (2002) en Spider-Man 2 (2004) bewezen zij dat een goed gemaakte superheldenfilm leuk en spannend kan zijn en begonnen zij zich langzaam richting de mainstream te bewegen. Het was echter een proces van vallen en opstaan, want voor alle successen waren er net zoveel flops, zoals Daredevil (2003), Fantastic Four (2005) en Hulk (2006). De Marvel-films kenmerkten zich door wat meer (maar nog steeds niet bijster veel) met onbekendere personages te experimenten en veel plezier en humor erin te laten doorschemeren. DC probeerde ook een paar keer hun helden in deze nieuwe stijl neer te zetten, al leverde dat vrijwel alleen maar mislukkingen op (Catwoman (2004); Superman Returns (2006); Green Lantern (2011)).

Populariteit en vooruitgang – The Dark Knight en The Avengers
2008 is het jaar nul van de superheldenfilm, in de betekenis dat je tegenwoordig alleen nog maar kan spreken van “voor 2008” en “na 2008”. Het is het jaar dat de superheld massaal populair werd bij het bioscoopgaande publiek en het jaar dat de twee stromingen zoals we ze nu kennen vorm begonnen te krijgen. DC had al eerder met bescheiden succes geëxperimenteerd met een donkerdere, realistische superheldenfilm in Christopher Nolans Batman Begins (2005). Het vervolg The Dark Knight (2008) was ongekend populair. Waar oude Batman-films (en superheldenfilms in het algemeen) wat minder serieus waren en wat duidelijker opgezet in termen van goed en slecht, daar gaf The Dark Knight een volwassen verhaal, ingewikkelde plotlijnen, morele grijsgebieden en Heath Ledger’s fenomenale rol als The Joker (tot noch toe de enige Oscarwinnende acteerprestatie in een superheldenfilm). Nolan slaagde erin niet alleen de inhoud van de originele comics, maar ook de sfeer en de toon (van enkele individuele Batman–comics) naar het witte doek te brengen. De originaliteit en vernieuwende elementen werden geprezen en de film bracht wereldwijd ruim 1 miljard dollar op. DC had zijn draai hervonden.

Marvel begon op hun beurt ook het superheldengenre naar een hoger niveau te tillen. Maar waar DC bij hun held meer de diepte indook, daar heeft Marvel juist de breedte uitgebreid. Marvel kreeg een eigen filmstudio die durfde te experimenteren met personages en verhalen die succes behaalden in de comics en bracht het plezier en de humor die eerder in X-Men en Spider-Man zat met zich mee. Met Iron Man (2008) begon Marvel te bouwen aan de Marvel Cinematic Universe (MCU): een wereld waar verschillende superhelden naast elkaar bestaan. In de comics was dit vanzelfsprekend en kon het vaak gebeuren dat een personage uit Captain America een bezoekje kwam brengen bij Iron Man, maar in de films waren buiten af en toe een (flauwe) grap dergelijke crossovers nog niet voorgekomen. Marvel begon de MCU uit te bouwen met verschillende helden die in dezelfde wereld leven: The Incredible Hulk (2008); Iron Man 2 (2010), Thor (2011); Captain America: The First Avenger (2011). Het was succes na succes, maar verbleekte bij de film waar de hele MCU vier jaar lang naartoe bouwde: The Avengers (2012). Hierin stonden voor het eerst superhelden uit verschillende films naast elkaar in de hoofdrol. Het was een triomf. Het was groter, mooier en leuker dan alles wat ervoor was gekomen. The Avengers slaagde erin om bekende superhelden uit aparte films naast elkaar te zetten met aandacht voor zowel de samenwerking als de onderlinge conflicten (en wederom een fantastische schurk: Tom Hiddleston als Loki). Met ruim 1,5 miljard in opbrengsten is het tot op heden de meest lucratieve superheldenfilm. In 2012 had het superheldengenre definitief de wereld veroverd.

Toekomstplannen – Dawn of Justice en Age of Ultron

Marvel en DC hebben beiden in 2008 een eigen succesformule gevonden en zijn die nu dankbaar verder aan het inzetten. DC maakte het vervolg op The Dark Knight nog groter en duisterder in toon met The Dark Knight Rises (2012). Vervolgens probeerden zij dezelfde formule toe te passen op hun andere grote held: Superman. Man of Steel (2013) was een  Christopher Nolan-versie van de geliefde Kryptonees, die (net als de Dark Knight-trilogie) veel beelden van vernietiging, moeilijke morele kwesties en een getormenteerde held bevatte. Waar Nolans Batman-films echter een volledige, op zichzelf staande trilogie zijn, moet Man of Steel het begin zijn van een complete franchise. DC probeert te reageren op het succes van The Avengers door hun equivalent ervan – de Justice League – zo snel mogelijk in de bioscoop te brengen. Het vervolg op Man of Steel moet hieraan beginnen door Superman en Batman (gespeeld door Ben Affleck) in dezelfde film te zetten; Batman v. Superman: Dawn of Justice staat gepland voor 2016.

Marvel zet ondertussen vrolijk door met de uitbreiding van de MCU en werkt naar de tweede Avengers-film toe: Avengers: Age of Ultron (gepland voor 2015). Voor we daar aankomen, echter, breiden ze de verhalen van de individuele Avengers uit met vervolgfilms Iron Man Three (2013); Thor: The Dark World (2013) en Captain America: The Winter Soldier (2014), met daarnaast nu dus Guardians of the Galaxy. De toon van deze vervolgen is grotendeels gelijk: de helden worden voor steeds groter wordende dreigingen gezet en de MCU wordt met steeds meer en steeds obscuurdere personages en concepten uitgebreid. Een film als Guardians of the Galaxy had voor The Avengers (en al helemaal voor 2008) nooit gemaakt kunnen worden; niemand zou het risico willen nemen om zulke onbekende personages en verhalen op deze schaal te financieren.

DC en realisme
Het ontbreekt DC en Marvel niet aan ambitie, noch aan expertise of een goede en uitgebreide bron van verhalen. Toch beginnen de limieten van hun stijlen zich te tonen. Beide studio’s weten nog films van kwaliteit te leveren, maar hoe lang blijft dat duren? DC is al tegen de grenzen van het gebruik van Nolans filmstijl aan te lopen. De donkere toon die Batman in een realistische wereld plaatst werkt uitstekend voor een superheld die geen buitenmenselijke krachten heeft. Zijn superkracht is geld en intelligentie; zijn wapens en gadgets zijn gebaseerd op echte wapens en technologie die redelijkerwijs kunnen bestaan. Nolan laat ons zien hoe Batman in onze wereld eruit zou zien door alles wat hij is op onze wereld te baseren. Deze geloofwaardigheid gaat grotendeels verloren wanneer het Superman betreft. Hoe plaats je een vliegende, supersterke, onverwoestbare alien in de echte wereld? Superman en realisme gaat niet goed samen. Dit is waarom Man of Steel een fractie had van de impact van de Dark Knight-trilogie.

Als DC in deze stijl uit wil breiden moeten ze een manier vinden om alle superhelden tenminste enigszins geloofwaardig in onze wereld te zetten. Dan pas krijgt de stijl die ze hanteren een goede impact. Maar als ze naar de Justice League toe werken moeten ze naast Superman en Batman ook een goede representatie vinden voor Wonder Woman (ruimte-amazone met o.a. een onzichtbaar vliegtuig), Flash (supersnelheid), Aquaman (heerser over oceanen en zeedieren) en / of Green Lantern (intergalactische ruimtepolitie die alle mogelijke voorwerpen met zijn geest kan doen verschijnen). Aangezien bij Superman de Nolan-stijl al veel minder effect had zal het samenbrengen van al deze onrealistische superhelden lastig goed uit te voeren zijn.

Marvel en uitbreiding
Marvel heeft dit probleem niet. Hun stijl leent zich uitstekend voor rare krachten en het combineren van superhelden. Maar dankzij The Avengers heeft Marvel de smaak te pakken en begint het links en rechts alles uit te breiden. Naast de MCU worden ook de werelden van de individuele superhelden steeds groter en ambitieuzer, waardoor ze uiteindelijk elkaar in de weg komen te zitten. Het overzicht raakt verloren. Guardians of the Galaxy speelt zich af in de ruimte, maar betekent dat dat ze misschien de verschillende werelden uit Thor kunnen tegenkomen? Waarom grijpt Captain America niet in wanneer de president ontvoerd wordt in Iron Man Three? Waarom grijpt überhaupt niemand anders in wanneer de hele wereld in gevaar is in Thor: The Dark World? Elk individueel verhaal moet groter en mooier worden dan de voorganger, maar daarmee worden ze steeds lastiger met elkaar te rijmen. De MCU begint onder haar eigen gewicht te bezwijken.

Andere superheldenseries volgen het voorbeeld van DC en Marvel. De The Amazing Spider-Man-reeks is een stuk donkerder en realistischer gebracht dan de trilogie uit de jaren ’00 en volgt daarmee DC en Christopher Nolan. Ook daar slaagt men er niet altijd in om de wat vreemdere personages (zoals Electro in The Amazing Spider-Man 2 (2014)) een goede achtergrond te geven. De X-Men-reeks gaat juist de Marvel-kant op. Met elke nieuwe film komen nieuwe, steeds onbekendere mutanten langs en plezier en humor zijn bijna net zo belangrijk als de actie of het verhaal. Maar ook hier begint het overzicht zoek te raken. X-Men: Days of Future Past (2014) is een complete ramp voor iedereen die het in canon met de eerdere films wil bekijken.

Dit zijn geen onvermijdbare problemen. De superheldenfilm heeft in de afgelopen jaren juist aangetoond hoe het zich aan kan passen. De kwaliteit en het budget is alleen maar toegenomen, maar inmiddels is de frisheid er een beetje af. Het genre is op het top van zijn kunnen, maar vernieuwing is noodzakelijk om dat niveau zo hoog te houden, net zoals de comics over de jaren constant zijn veranderd in toon, stijl en aanpak. Dan kunnen deze films net zo super blijven als de helden waar ze over gaan.

Meer informatie:
http://www.forbes.com/sites/markhughes/2013/10/29/why-marvel-is-defining-the-modern-superhero-film-genre/
http://www.cracked.com/quick-fixes/4-awesome-marvel-movie-scenes-youll-never-see-and-why/