Een buslading verdwaalde Italiaanse toeristen als publiek voor je eerste voorstelling: het is niet veel jonge kunstenaars gegund, maar tijdens de eerste editie van het Fringe Festival in Antwerpen was het mogelijk. Daar kwam op 5, 6 en 7 september op verschillende publieke en besloten locaties in de historische binnenstad een bijzondere mix tot stand van beginnende theatermakers, doorgewinterde theaterbezoekers en nieuwsgierige voorbijgangers. De jonge organisatoren van het festival zijn dan ook meer dan geslaagd in het eerste deel van hun opzet: het toegankelijk en zichtbaar maken van theater voor een breed publiek. Hoe zit dat met de culturele vernieuwing en het experiment in de marge dat zo typisch is voor het wereldwijd bekende Fringe-concept, dat ooit in Edinburgh ontstaan is als antwoord op de selectie van het reguliere theaterfestival? Voor het Antwerpse programma werden via een open oproep 25 projecten van een honderdtal performers geselecteerd, met speciale aandacht voor nieuw aanstormend talent.

Een van de jonge makers die op het menu staan is geluidskunstenaar Jillis Kruk. In de kleine kunstgalerie Nunc brengt hij een muzikale performance over een van de meest elementaire bewegingen van de mens: de val. De overvloedige stillevens aan de muur van de galerie vormen een groot contrast met de sobere installatie van Kruk, die met twee papieren torens, twee ballen van piepschuim, een hoop elektrische draden en een verdwaalde steen het publiek en toevallige voorbijgangers op straat twintig minuten lang weet te vangen in een spanningsveld van stilte en geluid. In opperste concentratie plaatst hij de twee torens tegenover elkaar en laat de piepschuimen ballen erop balanceren. In die gespannen stilte is een centrale rol weggelegd voor de onbedoelde muzikaliteit van het menselijk lichaam. Niet voor niets noemde Kruk zijn performance Soma, naar het Oudgriekse woord voor lichaam. Schuifelende schoenen, incidentele zuchten en een krakend gewricht hier en daar vormen de belangrijkste elementen in deze fysieke symfonie, die echter bruut wordt verstoord zodra de installatie die Kruk om zich heen heeft opgebouwd in werking treedt. De zorgvuldig geplaatste torens storten tegen de vlakte en hun val ontketent een plotselinge ontlading in de vorm van een soundscape waarin resonerende en weerkaatsende geluidsgolven naar alle kanten van de ruimte rollen. De beweging van de val is omgezet in geluid: een elektronisch antwoord op de fysieke aanwezigheid van de performer en de bezoekers in de ruimte. Jillis Kruk bouwt als een ware geluidsarchitect een wereld van zowel stilte als geluid, waarin beide componenten de bezoeker even indringend dwingen om te luisteren naar zijn of haar omgeving en lichaam.

The never ending love story of Sisyphos
Van de uitgepuurde geluidscompositie van Jillis Kruk kwam ik vervolgens terecht in het technogeweld van Das Lemniscaat, een groep die ontstaan is aan de acteursopleiding van de HKU. Voor hun gelijknamige eerste voorstelling deden de spelers in Berlijn onderzoek naar de technoscene rond clubs als Berghain en Sisyphos, waar bezoekers van vrijdagnacht tot maandagochtend aan één stuk door kunnen losgaan. Das Lemniscaat bracht deze ervaring terug tot een hallucinante montagevoorstelling waarin een immer voortdreunende technobeat het ritme aangeeft. ‘This is the story of Sisyphos. A never ending love story’, krijgen de bezoekers aan het begin van hun onderdompeling in het nachtleven van de Duitse hoofdstad te horen. Sisyphos’ liefdesverhaal neemt de vorm aan van een choreografie, waarbij de spelers in steeds terugkerende formaties identieke danspasjes uitvoeren. Ondertussen zien we op een catwalk een breed scala aan nachtbrakers de revue passeren, van iets te fanatieke drugsgebruikers tot verdwaalde plattelandsmeisjes. De clichés worden niet geschuwd in deze karakterisering van de Berlijnse clubscene, waarbij de coke overvloedig aanwezig is en iedereen met elkaar de (op het podium aanwezige) tent induikt. Gelukkig belicht Das Lemniscaat ook interessantere aspecten van de technocultuur. Zo staat het kleurrijke en ‘unieke’ uiterlijk van de personages in schril contrast met de uniforme danspasjes die ze als groep gezamenlijk uitvoeren, pasjes die door de strakke uitvoering soms zelfs doen denken aan militaire oefeningen. De manier waarop deze individuen opgaan in de groep en in de muziek heeft bovendien niet alleen een militaristische, maar ook een rituele dimensie. Das Lemniscaat maakt van de discobal een religieus object. Eén van de dansers verandert in het licht van de stroboscoop zelfs in een hindoeïstische godheid. Opvallend genoeg is in deze transcendentale technotrip ook een gastrolletje weggelegd voor Freddy Mercury. I want to break free van Queen wordt namelijk ingezet als een soort wake up call, die blijft steken bij het zinnetje ‘But life still goes on’. De boodschap die Das Lemniscaat wil overbrengen met deze eclectische voorstelling is dan ook duidelijk: het liefdesverhaal van een collectieve ontsnapping aan het dagelijkse leven is misschien toch niet zo never ending als de bezoekers van Berghain en Sisyphos willen geloven.

Alledaagse absurditeit
Ontsnappen aan de dagelijkse sleur is ook het thema van If I am a hyena, I am a lean and hungry one, de voorstelling waarmee Silke Verslype dit jaar afstudeerde aan de kleinkunstafdeling van het conservatorium in Antwerpen. Haar titel ontleende ze aan Henry Millers beruchte roman Tropic of Cancer (1934), die vanwege zijn vermeende obsceniteit pas dertig jaar later in de VS mocht verschijnen. Net als Millers roman draait haar voorstelling om zintuiglijk verlangen en de verwildering van de zeden, maar Verslypes zintuiglijke verwildering is van een andere soort dan die van de Amerikaanse auteur. Zij zoekt het verlangen niet in seksuele escapades, maar in dagelijkse handelingen als het lakken van teennagels, het aantrekken van kleren, het nemen van een bad of het uitlepelen van bakjes hagelslag. Handelingen die door de precisie en de manier waarop ze worden uitgevoerd een absurditeit krijgen die doet denken aan films als Du Levande (2007) van Roy Andersson. Juist deze uitvergrote, ‘verwilderde’ dagelijkse handelingen zijn voor het koppel dat Verslype en haar tegenspeler Niels Poiz verbeelden een manier om de alledaagsheid van hun bestaan te verjagen. Verslype weet de algehele moeheid en verveling van de man en de vrouw te vangen in originele beelden die door de mooie belichting niet zouden misstaan als fotografische stillevens. Juist die woordeloze zeggingskracht maakt If I am a hyena zo sterk. Als de personages na twintig minuten opeens een kort gesprek voeren, verbreekt dat dan ook enigszins de betovering van de voorstelling. De vrouw zegt in het gesprek onder andere ooit een boek te hebben gelezen waarin niets gebeurde, maar dat toch heel spannend was. De beelden spreken echter voor zich en hebben deze ‘verklaring’ niet nodig. Het commentaar van haar tegenspeler kan dan ook zowel voor haar als voor de voorstelling gelden: ‘I liked you better when you didn’t speak’.

Toevallig genoeg zijn Soma, Das Lemniscaat en If I am a hyena alle drie voorstellingen van jonge makers waarin beweging en geluid belangrijker zijn dan de tekst. Ook in de rest van het programma van het Antwerpse Fringe Festival zijn dans en fysiek theater goed vertegenwoordigd, net als het aandeel kersvers afgestudeerde performers van de Vlaamse en Nederlandse theaterscholen. Hoewel niet alle voorstellingen even evenwichtig in elkaar zaten, heeft de eerste editie van het Fringe Festival in Antwerpen zich bewezen als een goede plaats voor het spotten van nieuw talent. Juist de mogelijkheid om te experimenteren en te falen maakt het initiatief zo interessant. Fringe is dan ook een welkome aanvulling op het Antwerpse theaterfestivallandschap.

Elk jaar selecteert de Nederlandse Toneeljury, dit jaar onder leiding van Boris van der Ham, een officiële selectie van succes. De twaalf beste voorstellingen van dit theaterseizoen zijn – met ook exact die reden – nog een enkele keer te zien in het hart van Amsterdam. Tien dagen lang wordt de stad omarmd door theaterglorie, met afsluitend het Gala van het Nederlands Theater en de uitreiking van de VSCD toneelprijzen. Het Noord Nederlands Toneel staat met hun voorstelling Fellini lijnrecht tegenover Toneelgroep Amsterdam en de voorstelling Lange dagreis naar de nacht. Wat betreft stijl dan, want beide zijn grandioos lekker om naar te kijken.

Georganiseerd zooitje circus
Het Noord Nederlands Toneel dompelt de toeschouwer van Fellini onder in een cirkustrale performance met een groot ensemble en een orkest. Ola Mafaalani en Ko van den Bosch lieten zich inspireren door het Dromenboek van de Italiaanse cineast Federico Fellini, wat is uitgelopen op een biografisch feest waarin alles uit de kast wordt gehaald. Van den Bosch neemt de rol van Fellini op zich, die ons meeneemt in de reis door zijn leven, zijn dromen, zijn obsessies, verbeeldingskracht en romances. Naast Van den Bosch lopen er jongere Fellini’s op het podium, die de verbeelding van de groei van de Italiaanse regisseur versterken.

De kracht van de voorstelling ligt in de keuze om het publiek via het podium de zaal in de laten. De acteurs van Fellini neemt elke toeschouwer op sleeptouw en zorgen voor een enorme glimlach op het gezicht. Een enkeling sluipt – niet geheel onopgemerkt – door de zaaldeur naar binnen. De rest wordt geacht een kunstje te doen in het midden van het grote podium. Daarbij kwam nog dat ik één van de zes gelukkigen was die door Jochem Stavenuiter bij binnenkomst werd opgemerkt en vriendelijk werd gevraagd om nog even plaats te nemen op een kleine tribune in het decor. Zodra alle toeschouwers op hun plek zaten, deden wij ons kunstje en sloten af met een grand finale-buiging om vervolgens ook een plek in de zaal te vinden.

De vorm van Fellini kan niet missen: het publiek van Federico Fellini staat centraal in zijn werk. Een surrealistische wereld wisselt de beelden en de verhalen af met een vergelijkbare hoge snelheid én zorgvuldigheid van een filmset. Ruim twee uur lang wordt het publiek betoverd door de fantasie van de poëtische Italiaan, met livemuziek onder leiding van Eef van Breen. Dat de golf van acts en acrobatiek niet over het publiek heen walst, is te danken aan de rust en het ingetogen spel van Ko van den Bosch.

Intiem verband
Daar waar het Noord Nederlands Toneel een overvloed aan grootse bewegingen aanbiedt, brengt Toneelgroep Amsterdam een indrukwekkend intieme voorstelling met Lange dagreis naar de nacht. Ivo van Hove gaat met de tekst uit 1941 van van Eugene O’Neill aan de haal.

Eén blik op het toneel is genoeg om door een gevoel van ongemak te worden bekropen. De donkere ruimte wordt gevuld door de muziek die vanaf een grammofoonplaat links op het toneel wordt afgespeeld. Vanaf de eerste minuut is duidelijk dat het publiek over de beladen schouder meekijkt naar een familiedrama. Van Hove behoudt een vierde wand, waardoor de situatie op het podium persoonlijker en ontroerender is. De sprookjesachtige wenteltrap naar een ruimte boven het speelvlak suggereert een extra verdieping, waarvan alleen de moeder (Marieke Heebrink) gedurende de voorstelling daadwerkelijk gebruik maakt. In het midden hangt een te grote lamp die met een ruk aan het touw aan of uit gaat. Van Hoves vaste partner in crime Jan Versweyveld is verantwoordelijk voor het duistere, maar ook warme decor.

Vier acteurs vormen samen één organisme. Het duurt niet lang voordat zij zich van elkaar losmaken en scène voor scène verder uit elkaar drijven. In een kleine drie uur bewegen zij zich om elkaar heen; een gezin waarin vader (Gijs Scholten van Aschat) en moeder schuldig zijn aan drankzucht en een morfineverslaving. De jongste zoon (Roeland Fernhout) is slachtoffer van de ziekte tuberculose. Zijn grote broer (Ramsey Nasr) verliest zich in de alcoholverslaving van zijn vader en lijkt misschien meer op hem dan hij eigenlijk zou willen. Lange dagreis naar de nacht is enorm sterk geregisseerd en geeft de acteurs elk op zichzelf staande karakter die overduidelijk een belang hebben bij elkaars bestaan.

Ode aan het sterven
Naast de grote en kleine theaterproducties boeit het festival door de randprogrammering. Op initiatief van Gian van Grunsven en Bert Hana wordt er stilgestaan bij de kunst van sterven op het toneel, een vak apart. Een panel met een regisseur, actrice en castingexpert reageert op een serie sterfscènes, die in de grote zaal van de Stadsschouwburg van Amsterdam worden gepresenteerd. De kunst van het sterven is een geestige aangelegenheid waarbij het publiek aan tafeltjes voor het podium plaats kan nemen, waardoor het gevoel van een grote zaal wordt vervangen door een stand-upcafésfeer. De middag eindigt met het indrukwekkend sterven van Chris Nietvelt, de queen van het sterven op toneel.