De fascinatie die een foto teweeg kan brengen is iets unieks. Het bewoog Roland Barthes tot een fenomenologie van het kijken naar foto’s (Camera Lucida), Susan Sontag tot een diepgravend onderzoek naar de rol van fotografie in de media in relatie tot ethiek (On Photography) en de recent overleden Allan Sekula tot een kritische verzameling essays over het wezen van de fotografie (Photography against the Grain). Zulke diepten vinden we niet in Gevonden foto, maar desondanks verleidt het ons tot een fantasievolle reflectie die in deze tijd van oppervlakkige selfies en overdaad aan digitaal geschoten fotomateriaal nog maar zelden lijkt plaats te vinden.

Van alles wat te zien

~

Eigenlijk zijn de verhaaltjes waar er iets over de foto verteld wordt het leukst en meest boeiend aan het boek. Wie zijn het die we zien? Waarom staan ze er zo bij? Wat is er gebeurd met de mensen? Hoewel Gevonden foto belooft op zoek te gaan naar de verhalen achter de pasfoto, de uitgaanspolaroid, de mislukte foto, de visitefoto en de straatfoto staan er vele foto’s in het boek bij de artikelen die niet verder worden ontrafeld of nauwelijks worden toegelicht. Dan blijft het te vaak bij een algemeen verhaal en beschouwing. Dat is jammer, want juist die verborgen geschiedenis trekt aan. Zodra we deelgenoot worden van het verhaal achter het plaatje, leeft op een bijzondere manier het verleden voort. Nu zijn we vaak overgeleverd aan onze fantasie, alsof de auteur ons wil bewegen zelf maar een verhaal te verzinnen bij het meisje in het gras en de vrouw in de bikini.

Koffietafelboek
Een foto moet je in de hand hebben, want dan is het pas een foto. Dit boek toont, zou Plato zeggen, foto’s van foto’s en vormt daarmee een absolute schim van de werkelijkheid. Maar aangezien het boekje, net als de foto ons stil doet staan bij beeld en verhaal is dat niet erg. Sterker nog: het wakkert naast nostalgische gevoelens ook zin aan om je te verdiepen in de wereld van de foto.

Gevonden foto is daarmee een prima koffietafelboek dat makkelijk wegleest, gespreksonderwerpen oplevert en misschien beweegt om de kunst van het echte fotograferen – waarbij er ouderwets aandacht is voor beeld, compositie en sfeer – op te pakken. Want als we dan toch foto’s verliezen of kwijt raken, laat het dan iets bijzonders zijn.

Om de term ‘existentieel’ eerst maar even uit te leggen: dit zijn de dieperliggende thema’s in ons leven. De existentiële psychologie, waar Yalom een belangrijke uitdrager van is, onderscheidt vier thema’s, te weten: doodsangst, vrijheid en verantwoordelijkheid, zingeving en eenzaamheid. Al onze psychische blokkades zijn tot een van deze vier te herleiden. De existentiële psychologie kent, evenals de gestalttherapie, de notie van creatieve aanpassing. De tien anekdotes in Eendagsvlinders bevatten keer op keer prachtige voorbeelden van creatieve aanpassing. Yalom, die al vijftig jaar in het therapievak zit, blijft zich verbazen over deze menselijke, al te menselijke kracht.

Kritiek
Daarmee uit hij direct zijn kritiek op de steeds technischer wordende psychotherapie, mede door de  invloed van zorgverzekeraars en de macht van de DSM-V, het diagnostische hoofdwerk van de psycholoog en psychiater. Yalom gelooft niet in die categorisering en versimpeling van het eindeloos creatieve waartoe de mens in staat is. Sterker nog, uit onderzoek blijkt keer op keer dat de therapeutische relatie de belangrijkste factor in een effectieve therapie is. Waarom dan die focus op kortdurende therapieën? In dit boek toont Yalom overtuigend de waarde van de therapeutische relatie, die eigen is aan de existentiële benadering, in therapie. En dat levert ontroerende verhalen op, juist doordat existentiële therapeuten inzoomen op dat al te menselijke gedrag. Daar zijn geen ingewikkelde theorieën voor nodig, ze hoeven slechts op een steunende manier aanwezig te zijn. Dat is tegelijkertijd de lastigste van alle ’technieken’ in de psychotherapie.

Zelfhulp
Het is aardig te lezen dat zelfs een doorgewinterde rot in het vak nog dagelijks geconfronteerd wordt met de onvoorspelbaarheid en eindeloze creativiteit van de menselijke geest, en daar ook mee worstelt. Elke situatie vraagt om haar eigen diagnose en therapie. Doordat de verhalen dicht op de huid geschreven zijn – het is alsof je als stagiair aanwezig bent bij de kunst van het vak – is het alsof je getuige bent van de worsteling die een ander doormaakt. Hiermee krijgt dit boekje een soort zelfhulpinsteek. De problemen waarmee de mensen worstelen zijn niet alleen uniek, maar tegelijkertijd ook universeel. Juist daar waar een snaar bij je geraakt wordt, voel je de interne motivatie om in beweging te komen. Daarom werken zelfhulpboeken zelden en dit boekje waarschijnlijk veel beter.

De tien hoofdstukken die dit boek rijk is richten zich zowel op therapeuten, als op een breder publiek. Een soort emancipatie van de psychologie, een taboedoorbrekend verslag, waar direct in het diepe gedoken wordt, door thema’s als de dood en spijt, vervulling en dankbaarheid in de schijnwerpers te zetten. Het merendeel van de beschreven cliënten kwam maar een of enkele keren, de meesten waren al oud. Het kan voor jongere mensen troostend zijn om de gerijpte gedachten en handelingen van de ouderen tot je te nemen: het plaatst je geworstel in perspectief.

In Tegen de zon inkijken sprak Yalom over het achterlaten van rimpelingen. Hij is reeds een oud man van in de tachtig. Eendagsvlinders is zijn rimpeling aan de nieuwe generaties therapeuten en cliënten, komende van de fontein van de eeuwige jeugd.