Walt Whitman

Stralende dagen bestaat uit drie delen die feitelijk elk een afzonderlijke novelle vormen. Het eerste en meest geslaagde deel, In de Machine, is een historisch drama, geschreven volgens het genre van de fantastische literatuur à la Hoffmann en Poe. Het speelt zich af aan het eind van de negentiende eeuw, de tijd van Walt Whitman, en handelt over de twaalfjarige Lucas, wiens gesprekken doorspekt zijn met citaten van Whitman. Nadat zijn broer door een fabrieksongeval om het leven is gekomen, moet Lucas zijn plaats in de fabriek innemen. Alwaar hij onder invloed van het lonkende lied van de machine tot vreemde daden komt.

Simulo

Kinderkruistocht, het tweede deel van Stralende dagen, is geschreven volgens de wetten van de literaire thriller en speelt in het heden. Het gaat over de forensisch psychologe Cat die de gekken van New York aan de lijn krijgt en een verontrustende zelfmoordaanslag niet aan zag komen. Haar onderzoek brengt haar op het spoor van drie verschoppelingen die zijn opgevoed door een vrouw die door hen Walt Whitman genoemd wordt. De roman wordt ten slotte afgesloten met Zoals schoonheid, een sciencefictionverhaal dat zich afspeelt in de toekomst, wanneer de wereld door een nucleaire ramp is getroffen. Het gaat over de reis die de simulo Simon, een biomechanische levensvorm, onderneemt met de Nadiaan Catareen, een buitenaardse.

Walt Whitman

In alle delen duiken drie personen op: een man, een vrouw en een kind, die telkens Simon, Catherine en Lucas (of variaties daarop) heten. Bovendien scandeert er in elk deel één persoon voortdurend op dwangmatige wijze de verzen van Whitman, zonder eigenlijk goed te weten wat er precies mee gezegd wordt. Leaves of Grass is voor deze persoon steeds een soort Torah waaruit voortdurend gereciteerd moet worden. Zo vaak, dat de betekenis van de woorden samenvalt met de klank ervan. Whitmans regels krijgen een haast goddelijke lading, en veranderen in een soort tongentaal:

Hij las het nog eens, en nog eens. En toen sloeg hij het boek dicht om de beeltenis van Walt te kunnen bekijken. Het was een zondige gedachte maar Lucas geloofde dat Walt op God leek, met die goedaardig priemende ogen en de eetbaar lijkende overvloed van zijn baard.

~

Terreur

Bij Cunningham is er geen sprake van “sterven zal niet zijn zoals u denkt, en gelukkiger bovendien”, zoals Whitman het dichtte. Sterker nog in Stralende dagen wordt er in feite een suggestief verband gelegd tussen Whitmans poëzie en het geweld van de terreur. Het verlangen naar een betere wereld dat uit de verzen van Whitman gedestilleerd zou kunnen worden, lijkt inwisselbaar te worden met het fundamentalisme van de terrorist. Het is aan de lezer om dit verband te interpreteren en vruchtbaar te maken, voor Cunningham lijkt het vooral een kapstok te zijn om zijn verhaal aan op te hangen.

Oude koek

Cunningham stipt de hedendaagse problematiek van de voortdurende dreiging van rampen en terreur aan, maar verzuimt vervolgens om dit thema tot op het bot te doordenken. In plaats daarvan komt hij met een gemakkelijk en betekenisloos sciencefictionverhaal waarin aloude onderwerpen als de identiteit van de kunstmens, het buitenaardse wezen en de mogelijke aanwezigheid van leefbare planeten worden aangesneden. Het is erg oude koek die we hier krijgen voorgeschoteld en hoewel het best te verteren is, had Cunningham hier heel wat meer van kunnen maken. Als hij zijn ‘fantastisch realisme’ niet had laten varen en op de weg van zijn eerste twee novelles was doorgegaan, had hij wellicht een nieuw visioen kunnen scheppen. Een visioen dat duisterder was dan dat van Whitman, maar evenveel spankracht bezat. Helaas moeten we het nu doen met een roman die enkele meesterlijke passages kent, maar als geheel niet helemaal weet te overtuigen.

~

Doelloos

Vijf verhalen, waarbij steeds één welgekozen woord de titel vormt. Diep is een verhaal zonder doel. De hoofdpersoon gaat overdag naar zijn werk en komt ’s avonds weer naar huis, terwijl hij af en toe voorzichtig uit zijn schulp probeert te komen, maar uiteindelijk weinig uitvoert. In Hut staat een scheepskapper op zijn eerste bootreis centraal. De hoofdpersoon in Lucht slaagt er ondanks de meest vreemde beschouwingen toch nog in contacten te leggen, waarbij die beschouwingen en verzinsels het grootste deel van het verhaal vormen. Slag gaat over een man die zich langzaam meer thuis gaat voelen in zijn leven. Seinstoring is een lang betoog tegen bus- en treinreizen, waarbij de lezer rechtstreeks aangesproken wordt, met een nog warriger zinsbouw en een nog onsamenhangender verhaal dan de rest van de vertellingen.

Eigen stijl

Op de site van Gigaboek zegt Willem Jansen zelf over zijn werk:

Alsof ik geen eigen stijl heb, geen eigen geluid, dacht het toch wel na meer dan twintig jaar, bijna dertig zelfs, oefenen en krabbelen. Dan is er toch wel iets van patronen en routine ontstaan in dat geschrijf van mij. Als ik zo onbescheiden mag zijn, door die enorm lange oefenperiode klinkt in Triest! een echt nieuw geluid in de Nederlandse literatuur. Niks geen na-aperij, geheel oorspronkelijk en verfrissend.

In een ding heeft Willem Jansen gelijk: hij heeft een eigenzinnige stijl. Over de vraag of deze stijl verfrissend is, kunnen de meningen echter nogal verschillen. Jansens stijl is vrij chaotisch, met komma’s op vreemde plaatsen en vaak een opvallende afwezigheid van vraagtekens. Er zijn weinig fouten in zijn bundel aan te wijzen (hoewel een zin als “Ik hoop dat het beter met ze zal vergaan” niet thuishoort in een literaire bundel), maar toch voelt het alsof er iets niet klopt. Vooral de zinnen waarin de personages zelf aan het woord zijn, doen vaak vreemd aan. (“Ik heb er over nagedacht, tot tumor aan toe, methoden die het dragelijk zouden maken voor een tijdje dan.”) Vooral in Diep, Lucht en Seinstoring zijn hele stukken tekst verschrikkelijk onsamenhangend, zodat de lezer de draad van het verhaal gemakkelijk kwijt raakt.

~

De sfeer

Willem Jansen zet consequent een pessimistische sfeer neer. Hij is goed in staat de gevoelens van zijn hoofdpersonen neer te zetten. Op het gebied van beschrijvingen van situaties en omgevingen doet hij het evenmin slecht, hoewel ze soms ietwat te langdradig zijn. Het probleem is dat Willem Jansen dat pessimisme te ver doorvoert. Zijn personages zijn te passief, meer daadkracht zou geen van hen kwaad doen. Álles en íedereen ademt dezelfde pessimistische sfeer uit, zodat deze te nadrukkelijk in het boek aanwezig is.

Stank

Buiten zijn voorliefde voor pessimisme, heeft Willem Jansen ook iets met stank. In ieder verhaal wijdt hij daar op zijn minst een passage aan, variërend van enkele zinnen tot een halve pagina. In Hut zijn het de hoofden van de officieren die een onaangename geur verspreiden, in Slag is het de vriendin van een collega. Ook schrijven hoofdpersonen de voorwerpen in hun directe omgeving meermalen in termen van verrotting. Deze motieven versterken de zwartgallige atmosfeer in het boek.

Lichtpuntjes

Zelfs in Triest! zijn er gradaties in pessimisme. Zo nemen de hoofdpersonen in Hut en Slaghun eigen leven meer in handen dan de hoofdpersonen in de overige verhalen, die feitelijk geleefd worden door hun omgeving. In deze verhalen zit ook meer verhaallijn. Het begin- en eindpunt zijn beter afgebakend, en in tegenstelling tot met name Diep gebeurt er ook inderdaad iets. Deze beide verhalen zijn aan te wijzen als de lichtpuntjes in de bundel.

Al met al stemt deze verhalenbundel niet erg vrolijk. Er zijn echter boeken met positievere titels op komst, dus er is hoop: Vita Nova en Helder Leven, respectievelijk te verschijnen in januari 2006 en midden 2006.

Te bestellen via Gigaboek