~

Natuurlijk is hij geen speciaal geval. Elke dag zijn er mensen die ledematen of het gebruik ervan verliezen. De geschiedenis wemelt van de eenarmige zeelieden en aan een rolstoel gekluisterde uitvinders: net als van blinde dichters en krankzinnige koningen.

Maar het mag niet baten. Hij is niet alleen zijn bewegingsvrijheid, maar ook zijn veerkracht kwijt:

Welnu, eerst zijn de ledematen krachteloos geworden, nu wordt ook zijn geest krachteloos. Zijn geest kan elk moment omvallen.

Twijfels

De twijfels van Paul komen veelvuldig in beeld. Over het ongeluk dat zijn leven veranderde, maar ook over zijn leven voordien. Hij is een oude man, en wordt daar ineens mee geconfronteerd. Van de weeromstuit wordt hij verliefd op zijn verpleegster aan huis, de Kroatische Marijana Jokiæ. Om zijn liefde te uiten, stelt hij zich op als een soort peetvader voor haar gezin. En dan duikt er een figuur uit een eerder werk van Coetzee op: Elizabeth Costello. Zij stelt Paul de vraag wat er van Mel, Marijana’s man, moet worden als Paul zich ontfermt over Marijana en haar gezin:

Of heeft u andere plannen? Heeft u bedacht dat Mel de branding maar in moet lopen zodat zijn vrouw en kinderen voor u zijn?

Met dergelijke pijnlijke vragen dringt ze zich op aan Paul en probeert hem richting aan zijn leven te laten geven. De dialoog tussen de twee vormt een rode draad in het verhaal. Pauls manier om met zijn verminking om te gaan en zijn gevoelens voor Marijana worden scherp onder de loep genomen. Elizabeth blijft hem ondervragen en zijn antipathie voor de schrijfster voorkomt niet dat hij zichzelf kritisch ondervraagt. Want is zijn liefde voor Marijana werkelijk onzelfzuchtig? Vrij van begeerte?

De waarheid

In Mr. Foe en mrs. Barton, Coetzee’s herschrijving van Robinson Crusoe, wordt doorlopend naar de waarheid gezocht. Vertelster Susan Barton wil het verhaal over haar verblijf op het eiland zo waarheidsgetrouw mogelijk aan het grote publiek vertellen, maar komt gaandeweg het boek tot de ontdekking dat er niet één waarheid is. Naast haar waarheid omtrent het eiland staan de waarheden van Crusoe en Vrijdag. De vragen waarmee Elizabeth Costello Paul confronteert, en de vragen die hij zichzelf stelt, hebben in Langzame man een zelfde doel: achterhalen wat waar is en wat niet, waarbij telkens weer blijkt dat er verschillende versies van de waarheid bestaan. Met hulp van Costello komt Paul tot de conclusie dat de waarheid er niet zoveel toedoet.

Personage Elizabeth Costello worstelt in Coetzee’s gelijknamige roman zelf ook met haar leeftijd, het verlies van haar kracht en flexibiliteit. Ze twijfelt steeds meer aan haar waarheden en aan haar geloof in haar eigen opvattingen. Ze verliest het vertrouwen in het directe verband tussen taal en realiteit. In dit boek hing de zoektocht naar de waarheid samen met de leeftijd van de hoofdpersoon: hoe ouder, hoe meer twijfels, leek het wel. Is deze aartstwijfelaar Elizabeth in Langzame man dan ineens de rots in de branding geworden? Nee. Ze is nog steeds zoekende en aan het eind van de roman wordt ze zelfs door Paul terechtgewezen en aangestuurd.

Wanhoop

Oud worden, het niet meer perfect zijn, is een terugkerend element in het werk van Coetzee: van David Lurie wordt al op pagina één van In ongenade benadrukt dat hij een man op leeftijd is, in Mr. Foe en Mrs. Barton is Robinson Crusoe een oude man met ziektes, kwalen en gebreken. Al deze elementen zijn typisch voor het werk van Coetzee en komen in Langzame man weer terug. Ook de sfeer is als vanouds niet bepaald opwekkend. Pauls problemen en dilemma’s hangen voortdurend als een dreigende onweersbui boven zijn leven. Dit komt niet alleen terug in de gebeurtenissen die hem overkomen, maar ook in de taal waarin dat beschreven wordt. Alles ademt vertwijfeling en wanhoop. Uiteindelijk neemt Paul de ‘juiste’ beslissingen door afstand te nemen van het gezin Jokiæ. Hij blijft alleen achter, zoals hij ook alleen begon. Coetzee blijft een meester in het neerzetten van bedachtzame, enigszins deprimerende figuren die tot nadenken stemmen door de strijd die ze leveren in hun levens. Dat levert meestal geen absoluut positief resultaat op, zoals er in de wereld van Coetzee ook geen absolute waarheden zijn.

Edvard Munch, Ashes

Uitgeverij Nijgh & Van Ditmar brengt met de PLUCHE reeks een serie boeken op de markt met gebundelde liedteksten van o.a. Ivo de Wijs, Drs. P en Herman van Veen. Op een prachtige, verzorgde wijze wordt een compleet overzicht gegeven van de werken van deze schrijvers. Een harde kaft voorzien van een laagje pluche geeft meteen al aan dat je een boek in handen hebt dat met veel liefde is samengesteld.

Overzicht

In Nu de liefde me zo tegenzit is het de beurt aan Hans Dorrestijn. Na een persoonlijke inleiding door Jacques Klöters volgen bijna driehonderd pagina’s aan liedteksten van deze gedeprimeerde man. Daarna volgt een sectie waarin Dorrestijn nog enige toelichting geeft bij diverse liederen. Hij vertelt hier over wat de aanleiding en/of het gevolg van een bepaald lied is geweest. Ook zijn een bibliografie en een discografie opgenomen. En tot slot is er nog een cd toegevoegd met daarop dertien liederen die Dorrestijn samen met Adèle Bloemendaal speelde in het theaterprogramma Samen solo.

Leed

Van Dorrestijn moet je houden, want de man kan behoorlijk zwartgallig uit de hoek komen. Om de humor daarvan in te zien moet je sterk in je schoenen staan. Het leven dat Dorrestijn in zijn teksten beschrijft is behoorlijk zwaar.

Iedereen heeft hier wel wat

Licht beneveld, ladderzat

In ieders glas zit spijt en pijn:

’t Meest in dat van Dorrestijn

En eerlijk gezegd zijn driehonderd pagina’s leed, verdriet en scheidingen een flinke aanslag op je gestel. Maar ondanks al dat verdriet blijf je van de teksten genieten. Hoewel deze liederen heel erg autobiografisch zijn en in principe geen aanleiding tot vreugd geven, doen ze dat laatste wel degelijk. De wijze waarop het leed verwoord wordt in de liedteksten is veelal hilarisch. Ondertussen hoor je tijdens het lezen Dorrestijn als het ware de teksten opdreunen met zijn karakteristieke stem. Dat maakt de tekst zelfs nog komischer.

Divers

De thema’s die hij in zijn liederen aanstipt lopen van kindermoordenaars:

De moordenaar zit aan ’t ontbijt

Met een croissant met kersenjam

Hij denkt weer aan de kleine meid

Haar gespartel en haar schrille stem

tot een lofzang op het klittenband:

‘k Vind het leven echt fantastisch

‘k Ben een ware Spring-in-‘t-Land

Ooit was het leven erg onpraktisch

Maar nu is er klittenband

Dit geeft al wel aan dat de onderwerpen die Dorrstijn behandelt zeer divers zijn. En soms komt er dus ook een positief signaal naar voren zoals in het klittenbandlied. Maar de positieve liederen hebben voornamelijk betrekking op externe, onpersoonlijke zaken zoals klittenband of een Renault 4. De persoonlijke aspecten vormen over het algemeen de aanleiding tot een somberder beeld. Het lied Renault 4 is hier een perfect voorbeeld van. Terwijl Dorrestijn mijmert over zijn ouwe vertrouwde autootje heeft de vrouw met wie hij in diezelfde auto door Frankrijk reed, hem verlaten voor iemand met een Mercedes Benz.

Zelfmoord

Nu de liefde me zo tegenzit is een prachtig overzicht van het werk van Hans Dorrestijn wat betreft de liedteksten. Zijn gedichten, conferences en monologen vallen buiten het bestek van dit boek. Misschien een idee voor een volgend boek? Als liefhebber van Dorrestijn kun je Nu de liefde me zo tegenzit niet laten liggen. Als liefhebber van leuke en goede Nederlandse tekstliederen trouwens ook niet. Het is echter wel aan te raden het niet te vaak te raadplegen als je wat minder vrolijk gestemd bent. De vele zelfmoordmethoden die in de teksten voorbij komen zouden je op verkeerde gedachten kunnen brengen. En dan kun je nooit meer genieten van al dat leed dat Dorrestijn in de toekomst wellicht nog aan het papier toevertrouwt. Of je moet natuurlijk juist opvrolijken door het besef dat er altijd nog iemand is die het zwaarder heeft.

~

Niet-Nederlands

Hun meest in het oogspringende vertaalproject is Finnegans Wake. Dit cyclische droomverhaal over kastelein Earwicker die belasterd wordt, bestaat uit vaak ongrijpbare zinnen. Ellenlange zinnen die opgebouwd zijn uit talloze woordspelingen, waarin een zestigtal talen door elkaar heen buitelen, waaronder ook het Nederlands. Naar eigen zeggen zette het vertaalduo Joyces boek dan ook om van het niet-Engels naar het niet-Nederlands. Finnegans Wake is een eindeloze woordenstroom die door je hoofd schuift tijdens een onrustige slaap.

Zesentwintig letters

Aan de hand van de zesentwintig letters uit het alfabet gaan Bindervoet en Henkes uiteenlopende kanten van deze unieke roman langs: de geboorte van het boek, het hoe en wat van de personages, de onderliggende systemen in Joyces roman, de typisch Wakeaanse woordspelingen, het gebruik van geluid, de rol die vader Joyce speelde enzoverder. Ook is een redevoering opgenomen die het duo gaf voor het Internationaal Wakeologisch Genootschap, waarin het een restauratie van de tekst afwijst. Deze zou nodig zijn doordat de drukker in 1939 honderden spelfouten en omissies heeft aangebracht in het boek. Daarnaast doet het tweetal verslag van twee van de jaarlijkse James Joyce conferenties die ze bezoeken. Het gehele boek wordt daarbij consequent in de eerste persoon meervoud geschreven.

Bindervoet en Henkes baseerden hun vertaling op het genealogisch onderzoek dat ze uitvoeren. Hoe bedoelde Joyce dit of dat woord precies? Ze doorzochten de tientallen werkschriftjes die de schrijver hanteerde, waarin woordenlijstjes of oerversies van passages staan. In elk land dat Joyce bezocht noteerde hij woorden. Hiernaast spelde hij de kranten op vreemdaandoende uitdrukkingen. Wanneer hij ze gebruikt had in zijn boek, dat bijna tot het eind Work In Progress heette, streepte hij ze in het schrift door.

Niet puzzelen

De lezer moet zich vooral niet al puzzelend door het boek heenwerken, benadrukken Bindervoet en Henkes. Daar hebben ze een hekel aan. Terwijl ze zelf tot in het kleinste detail willen weten welke verwijzing Joyce incorporeerde in weer één van zijn neologismen, moet de lezer associërend van het boek genieten. Als ze het hebben over het waarom van het jaar 1132, waarin het verhaal zich afspeelt, merken ze op:

Maar dat is allemaal nog niets vergeleken bij de verbanden die gelegd kunnen worden door het veelkoppige megabrein van het Joyceaanse mondiale lezerspubliek. En in feite is dat precies wat Joyce voor ogen had met zijn schijnbaar lukraak gekozen datum: niet de denotatie van 1132 doet er zoveel toe, maar vooral de connotatie (…).

Tekenend is in dit geval een dialoog die het tweetal verderop voert:

– Finnegans Wake onttrekt zich aan de representatie, zeker de eenduidige representatie, zoals je het over een duif hebt, dat je dan gewoon ‘een duif’ schrijft.

– In Finnegans Wake kun je het net zo goed over een druif hebben, en dan heb je het misschien toch over een duif, maar dan een die in trossen langsvliegt en wellicht in de rui is omdat hij de r in de maand heeft opgegeten.

– Realiteiten worden virtualiteiten, denotatie wordt connotatie. Alles vervloeit door dit machtige taalspel. Alle kunst wil muziek worden. En Finnegans Wake is daar het meest gelaagde en geslaagde voorbeeld van.

– Als mensen vragen: betekent het helemaal niets, moet het antwoord luiden: alleen in de zin waarin een fuga van Bach niks betekent.

– En het is alleen vertaalbaar in de zin waarin een fuga van Bach onvertaalbaar is. Maar niet onvertolkbaar dus.

Met dit in het achterhoofd is het dan verbazingwekkend dat de vertalers een twintigtal bladzijden verderop afgeven op verschillende postmoderne filosofen, die Joyce steevast waarderen. Hun bewering dat de lezer zelf de uiteindelijke schrijver is, wordt door het duo afgedaan met de opmerking: ‘Deze mensen zijn vooral geïnteresseerd in zichzelf en de galm die ze produceren.’ Een goedkoop wegwerpgebaar naar personen die iets gelijksoortigs beweren als zijzelf, gezien het voorgaande.

Persoonlijke vertaling

~

De Finnegancyclopedie is een interessante verkenning van James Joyce en zijn manier van werken. Dit is echter pas gaandeweg het boek het geval. Bij een dergelijk hermetische creatie is heldere secundaire literatuur prettig. Helaas houdt het vertalersduo zelf ook van woordspelig schrijven en lastig te volgen passages. Hierdoor zijn sommige hoofdstukken minder genietbaar. Deze aanpak voelt aan als een zwaktebod, waartoe het tweetal zich wellicht gedwongen voelde doordat het theoretisch minder onderlegd is dan taaltechnisch, of in ieder geval meer geïnteresseerd is in het laatste dan het eerste.