In Nederlandse musea zie je veel ‘lezers’. Misschien heeft dit te maken met ons calvinistische verleden en met het onderwijssysteem dat daar uit voortvloeide. Daarin staat het woord centraal en niet het beeld. Op school leren kinderen lezen en schrijven, maar kijken vond men tot voor kort zo vanzelfsprekend dat daar weinig aandacht aan werd besteed.

Praatjes bij plaatjes

Fotograaf, verzamelaar en schrijver Hans Aarsman behoort onmiskenbaar tot de groep ‘kijkers’. Een plaatje of een foto zegt hem meer dan duizend woorden op een tekstbordje. Met enerzijds een grote onbevangenheid, en anderzijds een scherpe blik, een flinke dosis psychologisch inzicht en een gedegen kennis van het medium fotografie weet hij aan de hand van een (kranten)foto de meest prachtige humoristische of dramatische verhalen te vertellen. In zijn wekelijkse column De Aarsman Collectie in het kunstkatern van de Volkskrant, en in de Bakens op zijn website kunnen we meegenieten van deze ‘praatjes bij plaatjes’ en krijgen we onderwijl een cursus kijken. Lang keek ik al uit naar het boek waarin deze juweeltjes zouden worden gebundeld.

Verzameling

Foto van de tentoonstelling De Aarsman collectie in het Nederlands fotomuseum 2005. Foto: Hans Aarsman

Half september verscheen bij NAI Uitgevers de publicatie De Aarsman Collectie, met daarin een selectie van de Volkskrant columns van afgelopen jaar. Ter gelegenheid hiervan organiseerde het Nederlands fotomuseum in Rotterdam een kleine presentatie van De Aarsman Collectie. Al snel wordt duidelijk dat Aarsman niet zozeer van ‘officiële’ fotografie houdt; alles wat een plaatje is telt. De expositie bestaat uit uitgeknipte foto’s uit binnen- en buitenlandse kranten, tijdschriften, reclamefolders van de Makro en de Jacques Hermans, ansichtkaarten en van internet geprinte foto’s.

Afgezien van een korte inleidende tentoonstellingstekst bevat de expositie geen tekstbordjes. Daardoor wordt de museumbezoeker gedwongen om elk plaatje nauwkeurig te bekijken en zodoende om verbanden te leggen tussen de opgeprikte foto’s. En dat is ook waar de zaaltekst toe oproept: toets je eerste indruk aan datgene wat er daadwerkelijk is te zien. Al kijkend ontdek je bijvoorbeeld dat de foto’s typologisch geordend zijn. Mensen die iemand in hun armen mee dragen, de beroepsfotograaf afgebeeld in advertenties, de oorlogsfotograaf, de soldaat in oorlog, portretten van leiders, mannen en auto’s, onthoofde koppen, vlees advertenties, doden, de Oranje familie, opmerkelijke foto’s van dieren, mensenmassa’s, ruzies et cetera.

Superman, Batman en de soldaat

~

Dat komt door die sigaret. Een bloot meisje in je armen en dan een brandende peuk in je mond, dat gaat niet samen. Moet dat arme kind ook nog een brandwond oplopen? Hoe heeft hij dat ding trouwens aangekregen? Toch niet voordat hij de school in rende? Er is maar een paar millimeter as zichtbaar. Zou hij het kind daarnet even hebben neergezet om op zijn dooie akkertje een sigaret op te steken? Eén onwelgevallig detail en het collectief geheugen smijt de deur al dicht.

Naast de Beslan-foto’s hangen plaatjes van onder meer Superman, Batman en de heilige Christoffel. Ook zij dragen hulpbehoevenden in hun armen. Ook de advertentie om geld in te zamelen voor de slachtoffers van de Tsunamie in Azië – een man die tot zijn middel in het water staat met een kind in zijn armen – ontbreekt niet.

Groene vingers

Een veel minder dramatische foto levert ook een spannend verhaal van Aarsman op. Dit is het geval bij de foto De benedenwoning in Amsterdam-West van fotograaf Chris de Bode, die in de bundel is opgenomen. De foto laat de achterzijde van een benedenwoning in Amsterdam-West zien. In de ramen zijn lage flats, de bomen aan de overzijde en de ondergaande zon weerspiegeld. Rechts aan de muur hangt een gieter. Voor het raam hangt een waslijn met achtergebleven wasknijpers, die het onderwerp van de foto vormen:

Maar wat doen ze daar eigenlijk? In een goed geolied huishouden hangen knijpers nooit zonder wasgoed buiten. En zeker niet als ze van hout zijn. Daar komt het weer in, dat geeft maar vlekken in je kleren. Nu het fotobijschrift ‘De achterkant van de Marianne Philipsstraat 27, de woning van Mohammed B.’ Aan deze knijpers heeft de was van een moordenaar gehangen. Ziet u hem in de bak zitten met knijpervlekken in zijn onderbroek? Zeven wasknijpers liet Mohammed buiten hangen. Niet goed geluisterd toen zijn moeder hem vertelde dat ie met het binnenhalen van de was meteen de knijpers in het wasknijperbakje moest terugleggen. Of heeft zijn was nooit buiten gehangen? Zou hij ooit in zijn tuin zijn geweest? Aan de gieter te zien wel. Wat een ontroerend detail. Mohammed B., een jongen met groene vingers. Mohammed B. op zijn knieën tussen de bloemen, onkruid wiedend. Nee, dat gelooft geen mens. Van de vorige bewoner natuurlijk geweest, die gieter. Net als de wasknijpers. Mohammed heeft ze nooit een blik waardig gekeurd. Hij was niet met plantjes bezig, niet met de was, hij was zogenaamd met grotere zaken in de weer. Domme Mohammed. Wie het kleine niet eert, is het grote niet weert. Ook dat heeft zijn moeder hem vast verteld.

De columns van Aarsman zijn verfrissend, onderhoudend en recht voor zijn raap. Bovenal zijn ze een ode aan het kijken. Misschien moeten we met z’n allen bij hem op cursus. Het boek en de expositie vormen hiertoe in ieder geval een goed begin.

Hans Aarsman • De Aarsman Collectie • NAi Uitgevers • ISBN 90-5662-470-9

Op de tentoonstelling Oog in oog toont het museum een groot deel van haar fotografiecollectie. De legendarische museumdirecteur Frans Haks had in eerste instantie besloten dat fotografie niet in het budget van het Groninger Museum paste. Toen hij merkte dat er bepaalde kunstenaars waren die wel goed binnen de collectie van het museum pasten, is hij in 1985 alsnog begonnen met aankopen.

Centraal in de collectie staan beelden van mensen en portretten. Zo wordt de eerste zaal gedomineerd door de foto’s van Micha Klein. Van deze kunstenaar wordt het vierluik Virtualistic Vibes (1996) getoond, waarop feestende mensen in een op de computer gemaakt landschap zijn te zien. Geen leuke mensen, maar van die overdreven partybeesten uit, zeg, de It. In de grote hal hangt een prachtig overzicht van de gelikte en computerbewerkte modefotografie van Inez van Lamsweerde en Vinoodh Matadin.

Voorlopers

Erwin Olaf, Pearls, 1986. Collectie Groningen Museum.

De eerste drie zalen zijn gewijd aan fotografie uit de periode voordat het museum begon met het actief collectioneren. Het betreft hier dus ‘inhaalaankopen’. De eerste zaal heeft verrassende voorlopers van de geënsceneerde fotografie, waarbij vooral het frisse knip- en plakwerk van Angus McBean uit de periode 1938-1951 opvalt. In de tweede zaal hangen foto’s van performancekunstenaars en schilders die tussen 1970 en 1980 iets met fotografie wilden doen. Alleen het werk van de volledig op fotografie gerichte Gilbert & George en Luigi Ontani weet echter te overtuigen. De derde zaal is gewijd aan zwartwitfotografie uit de jaren ’80 met zeer sterk, maar overbekend, werk van popfotograaf Anton Corbijn en vooral veel homo-erotisch werk van onder anderen Erwin Olaf. De middenzaal van de tentoonstelling hangt vol met kille portretten van Rineke Dijkstra, Inez van Lamsweerde en Anuschka Blommers en Niels Schumm.

Drie tentoonstellingen

Een belangrijke plaats in de tentoonstelling werd ingeruimd voor overzichten van de drie grote fotografietentoonstellingen die eerder in het Groninger Museum plaatsvonden. In de zaal gewijd aan Fotografia Buffa (1986), de eerste fotografietentoonstelling in het museum, is het thema ‘mens’ nog niet de rode draad. Fotografen als Winfred Evers en Rommert Boonstra maken een soort architectuur van ‘alledaagse’ objecten. Centraal in deze expositie staat Teun Hocks, die met zijn foto’s van zichzelf in absurde, humoristische situaties eigenlijk de enige naam is die in het collectieve geheugen is blijven hangen. Dat is wel anders in de Peiling 4 (1995) zaal, waar onder andere vroeg werk hangt van Micha Klein en Inez van Lamsweerde. De zaal gewijd aan foto’s aangekocht na Black & Blue (1996) is afwijkend ten opzichte van de rest van de collectie. Hier hangt enkel werk van Amerikaanse fotografen. Allen richtten ze zich op de werkelijkheid. Daarbij is vooral gekozen voor confronterende beelden. Bekend zijn de foto’s van mensen met het syndroom van Down van Diane Arbus. Shockerend zijn de werken van filmmaker Larry Clark. Hij fotografeerde in de jaren ’70 en ’80 onder andere junks en tieners. Daarbij werden beelden van seks, zwaaien met pistolen en drugsgebruik niet geschuwd.

Pis

Andres Serrano, A History of Sex (Leo’s Fantasty), 1996. Collectie Groninger Museum

De laatste zaal van de tentoonstelling is gewijd aan de eveneens Amerikaanse fotograaf Andres Serrano. In 1997 veroorzaakte de poster van zijn tentoonstelling – te zien in de stad – een grote rel. Deze plasseksafbeelding is eveneens opgenomen in deze tentoonstelling. De foto’s van Jezusbeelden ondergedompeld in urine veroorzaakten destijds ook de nodige commotie. Meest huiveringwekkend zijn echter twee foto’s van een doodgeboren kindje en een zelfmoordenaar, gemaakt in een mortuarium. Laatstgenoemde foto was recentelijk al te zien in de opstelling van de vaste collectie van het museum. Ik vraag me af waarom er niet een ander, minder bekend werk is uitgekozen.

Kattenkwaad en blote dijen

Als je klaar bent met de centrale expositie moet je nog twee trappen op om op de overlopen van de eerste en tweede verdieping recente aanwinsten te zien van Erwin Olaf en Anthony Goicolea. Van eerstgenoemde kunstenaar is de humoristische serie Mature (1999) te zien; gemanipuleerde pin-upfoto’s van bejaarde dames. De lijven en gezichten zijn op de computer ‘strakgetrokken’, de huid is oud gelaten. Goicolea maakt foto’s van kleine jongens die kattenkwaad uithalen. Bij nadere beschouwing blijken ze allemaal hetzelfde gezicht te hebben: dat van de kunstenaar.

Compleet beeld

De tentoonstelling Oog in oog geeft een zeer compleet beeld van de collectie van het Groninger Museum. Deze lijkt door de jaren heen zeer constant opgebouwd, hoewel een aantal ‘miskopen’ wellicht nog in het depot verstopt ligt. Er is immers niet gelijktijdig een catalogus gemaakt. Dit laatste duidt er op dat deze tentoonstelling niet helemaal een serieuze poging is om de collectie te tonen, maar vooral mag worden beschouwd als een manier om bezoekers te trekken die ook naar de gelijktijdige fotomanifestatie Noorderlicht gaan – iets dat het museum zelf ook toegeeft. Dat doet niet af aan de hoge kwaliteit van de werken, maar is wel een teken van enige gemakszucht. Het museum had er ook voor kunnen kiezen om eindelijk een overzicht te maken van het werk van Inez van Lamsweerde en Vinoodh Matadin.