Amos Oz, geboren in Jeruzalem in 1939, groeide zelf op in een uitermate conservatief Zionistisch gezin. Hij noemt zichzelf ‘een kind van de joodse intifada’. Als tiener begon hij te beseffen dat de ideeën waarmee hij opgevoed was te eenzijdig waren. In zijn werk pleit hij voor vrede in Israël/Palestina, waarbij hij probeert de eendimensionale vijandbeelden die in beide kampen overheersen teniet te doen. In 2004 schreef hij hierover een boekje, eigenlijk meer een pamflet, Help us to divorce. Het is nu in vertaling verschenen onder de titel Hoe genees je een fanaticus.

Conflict tussen slachtoffers

In Hoe genees je een fanaticus stelt hij dat het conflict tussen de joden en de Palestijnen bijzonder uitzichtloos lijkt, omdat het een conflict is van Gelijk tegen Gelijk. Een conflict tussen twee slachtoffers, dat is ontaard in geschreeuw over wie het meeste gelijk heeft en wie het meeste recht heeft op het grondgebied. Zowel de joden als de Palestijnen hebben vanuit historisch oogpunt zeer zwaarwegende claims. Reeds eeuwenlang voor de eerste Zionistische settlers in de late negentiende eeuw en het uitroepen van de staat Israël in 1948, bestond het land Palestina. De joodse bewoning van het gebied gaat terug tot bijbelse tijden en religieuze joden beroepen zich op het Beloofde Land dat zich hier zou moeten bevinden. De enige uitweg uit de impasse is volgens Oz een gedeelde staat: twee naast elkaar bestaande staten dus. Erkenning in ruil voor erkenning.

Geen Dostojevskiaanse verzoening

Oz vergelijkt het conflict met een slecht huwelijk en meent dat de oplossing ligt in een verre van ideale, maar wel redelijke echtscheiding. Hij stelt dat er nooit een gelukkig huwelijk zal ontstaan tussen de joden en de Palestijnen. Daarvoor is er al teveel gebeurd, teveel modder gegooid, teveel bloed vergoten. Men is allang uit het oog verloren waar het werkelijk om gaat en verliest zich in blinde haat jegens de tegenpartij:

Ik denk niet dat zodra er een toverformule is gevonden, de twee antagonisten elkaar plotseling huilend in de armen zullen vallen in een dostojevskiaans tafereel waarin lang verloren gewaande broeders zich verzoenen – ‘O, mijn broeder, kun je me ooit vergeven, hoe heb ik zo afschuwelijk kunnen zijn, neem het land, wie kan het land iets schelen, geef me alleen jouw liefde.’ Helaas denk ik niet dat zoiets zal gebeuren. Ik verwacht ook geen gelukkig huwelijk. Als ik al iets verwacht, dan is het een eerlijke, rechtvaardige scheiding van Israël en Palestina. En een scheiding is nooit prettig, zelfs al verloopt alles min of meer eerlijk en rechtvaardig.

Fanatici

Amos Oz

Oz legt deze vergelijking heel rustig en helder uit en weet de lezer daarmee op zijn hand te krijgen. Hij beleert ons niet, blijft steeds redelijk en overtuigt ons ervan dat het conflict best op te lossen is, de parameters moeten alleen bijgesteld worden. Waarom loopt het dan toch zo uit de hand in Israël? Omdat in beide kampen sleutelposities bezet worden door fanatici. En fanatici veranderen hun uitgangspunten niet zo gemakkelijk. Dus de kernvraag die Oz zich in het tweede essay stelt, is “Hoe genees je een fanaticus?”.

Gelukkig biedt Oz geen pasklaar antwoord op deze vraag. Hij laat wel zien hoe fanatisme volgens hem ontstaat en wat een eventueel tegengif zou kunnen zijn. Kort samengevat en vrij geïnterpreteerd komt het er volgens Oz op neer dat fanatisme een gevolg is van een gebrek aan zelfrespect. Fanatici hebben weinig ‘zelf’ en vullen die leegte op met een externe waarheid. Dat kan van alles zijn: van een religie tot het geloof in een pop-idool of het geloof dat rokers in- en in slechte mensen zijn. Maar het gevaarlijkst zijn religieuze fanatici. Fanatisme is zeer besmettelijk en in ieder van ons sluimert de aanleg tot fanatisme. Het enige tegengif is een flinke dosis humor en zelfrelativering. En dus afstappen van de vraag wie er gelijk heeft.Want, zoals Oz met de Israëlische dichter Yehuda Amichai zegt: “Waar we gelijk hebben kunnen geen bloemen groeien”.

In een tijd dat iedereen, leek en kenner, een mening heeft over een conflict in het Midden-Oosten en waarin het vuur alsmaar harder aangewakkerd wordt, is een nuchtere visie zoals die van Amos Oz erg welkom. Oz spreekt uit eigen ervaring en kiest eenvoudige maar doeltreffende parallellen. Hierdoor wordt het conflict dichterbij de lezer gebracht en wordt de discussie tegelijkertijd ontdaan van de zware ideologische lading waaronder ze meestal gebukt gaat.

Maarten en Frank, beiden filosoof, schrijven onder andere voor Filosofie Magazine Daarnaast kennen we Maarten ook als medeauteur van Hoe de mummies verdwenen uit Wieuwerd. De twee filosofische broers schreven met Meesters in de filosofie een toegankelijke en vlotte introductie in de filosofie. Door hun levendige discussies word je al snel meegevoerd in de wereld van onder meer Plato, Descartes, Kant, Shopenhauer en Wittgenstein.

Broederstrijd

Immanuel Kant (1724-1804)

In korte hoofdstukken nemen de broers je mee door de verschillende perioden, van de oudheid tot de hedendaagse filosofie. Zoals het goede broers betaamt zijn Maarten en Frank het zelden eens en spelen ze tegenstrijdige opvattingen binnen een bepaalde periode tegen elkaar uit. Zo vertegenwoordigt Frank in de oudheid Plato’s idealisme en Maarten Aristoteles’ rationalisme. Tijdens De Verlichting buigt Maarten zich over, de volgens hem grootste filosoof aller tijden: Kant. Frank daarentegen is meer gecharmeerd door de dialectische filosofie van Hegel. Zo staan beide broers in elk hoofdstuk tegenover elkaar. Hun gesprek wordt ondermeer ondersteund door citaten uit oorspronkelijk werk van de betreffende filosofen, maar ook doordat ze meer alledaagse voorbeelden geven bij de diverse stellingen.

In elk van de negen behandelde periodes komen meerdere grote namen uit de filosofie voorbij. De broers beperken zich daarbij niet tot één of twee namen, hoewel ze primair twee hoofdstromingen met hun belangrijkste vertegenwoordiger uit een periode tegenover elkaar zetten. Ze gaan echter ook in op de verbanden met de voorliggende en opvolgende periode. Verbanden tussen Oudheid en Verlichting of hedendaagse filosofie en de Middeleeuwen komen waar nodig aan bod. Zo krijg je een beeld van de onderlinge invloeden.

Het betreft hier echter wel een introductie tot de filosofie, met de daarbij behorende beperkingen. In 160 pagina’s kun je nooit het hele filosofische gedachtegoed stoppen. Door de indeling in negen hoofdstukken en die vervolgens vanuit twee stromingen te bespreken zullen er uiteraard onderwerpen buiten de boot vallen. Dit is voor de doorgewinterde filosoof misschien vervelend. Dit boek is echter niet voor hen bedoeld, maar voor diegenen die niets tot weinig van de filosofie afweten. Zij worden met Meesters in de filosofie op een luchtige wijze met de filsofie in aanraking gebracht met de bedoeling de interesse te wekken en ze aan te zetten tot verdere studie.

Geslaagd

Meesters in de filosofie is een zeer geslaagde introductie tot de filosofie. Daaraan liggen twee zaken ten grondslag. Ten eerste krijgen we een bondig, maar veelomvattend overzicht van de belangrijkste spelers in deze wetenschap en worden zij in goed onderling historisch verband geplaatst. Dit wordt nog gecombineerd met veelvuldig voorkomende achtergrondinformatie over diverse personen.

Ten tweede is het geslaagd door de toegankelijke wijze waarop al deze informatie gebracht wordt. De luchtige dialoog waarvoor gekozen is maakt het boek heel leesbaar. De kwinkslagen die de broers in de discussies in het boek naar elkaar uitdelen laten je herhaaldelijk glimlachen:

Frank: We proberen hier een nieuwe, frisse kijk op de geschiedenis van de filosofie te geven en wat doe jij? Jij schrijft de bekende boekjes over […] Je bent dwangmatig op zoek naar houvast en wilt alles indelen in duidelijke vakjes. Jij bent autistisch, dat is het. Dat zei onze moeder trouwens ook al.

Het gebruik van humor kan wel eens verkeerd uitpakken, omdat je soms de kans loopt zaken daarmee te bagatelliseren. Maar de gebroeders Meester hebben de juiste balans gevonden tussen humorvol schrijven en een serieuze introductie tot de filosofie.

Het enige minpunt is het gebrek aan een literatuurlijst in het boek. Uiteraard kom je overal verwijzingen naar personen en hun werk tegen, maar ik had graag ook een lijstje gezien met aanbevolen boeken. De interesse in de filosofie die men heeft gewekt zou gebaat zijn bij zo’n extra handreiking. Meesters in de filosofie is in ieder geval een vermakelijke smaakmaker geworden voor diegenen die eens kennis willen maken met de filosofie.

Tijdens de Maand van de filosofie in april treden de broers op in boekhandels door het gehele land. Speciaal voor 8WEEKLY doen ze hiervan verslag in vier columns. Lees hier: 1. Mediagenieke filosofiesterren en 2. Jan Klaassen en Katrijn.