Na de voorstelling rijst meteen de vraag waarom dit stuk zo relatief weinig is opgevoerd. Judith Herzberg schreef Kras in 1988 voor Maatschappij Discordia, won er de Nederlands-Vlaamse Toneelschrijfprijs mee, waarna het stuk nog een keer door Toneelgroep Amsterdam werd opgevoerd. Nu, jaren later, wordt Kras nog een keer op de planken gebracht. Ondanks dat het stuk in de jaren tachtig is geschreven en er hier en daar wat producten in zitten die naar die tijdsgeest verwijzen, staat de tekst nog als een huis. Herzbergs taal is alledaags en tegelijkertijd doorspekt met wrange humor, absurdisme en een vleugje poëzie.

Dementie als dief

In Kras wordt er iedere nacht bij de 68-jarige alleenstaande Ina (gespeeld door Marlies Heuer) ingebroken door een ‘dief’. Het hele servies en alle familie-erfstukken zijn overhoop gehaald, maar er is niets gestolen. Geluk bij een ongeluk voor Ina: haar kinderen – de alleenstaande Do (Malou Gorter), haar zoons William (Tjebbo Gerritsma) en Theo (Jean-Paul Buijs), die beiden huwelijksproblemen hebben, en de idealistische zoon Manfred (Piet Kooij), die zich vooral met het milieu bezighoudt – schieten haar te hulp. Of nou ja, te hulp… ze maken zich meer druk om zichzelf en hun sores dan om hun moeder. Bovendien denken ze dat er geen dief is, maar dat Ina die ravages zelf aanricht als schreeuw om aandacht. Geen van hen staat stil bij het idee dat hun moeder wellicht niet elke nacht door een fysieke maar een mentale dief wordt ‘bezocht’, een dief in de vorm van beginnende dementie die Ina’s geheugen en autonomie stukje bij beetje kapotmaakt. Sterker nog, dochterlief Do zegt in het begin zelfs spottend: ‘Nou denk je natuurlijk ook nog dat je seniel wordt’.

Het stuk lijkt aanvankelijk erg realistisch, maar krijgt gaandeweg een surrealistische ondertoon. Hoe beter je de personages leert kennen, hoe ongrijpbaarder ze voor je worden. Die paradox heeft Herzberg al subtiel in de dynamische dialogen verwerkt, maar wordt in deze bewerking eveneens treffend uitgebeeld dankzij het acteerwerk en de enscenering.

Nominatiewaardig

Allereerst het acteerwerk. Marlies Heuer is als Ina ijzersterk. Vanaf haar eerste zin overtuigt ze. Ze laat treffend zien hoe Ina grip verliest op zowel haar eigen leven als dat van haar kinderen. Ze zoekt naar de juiste woorden, naar contact. Haar mimiek sluit hier naadloos op aan. Dan is ze gereserveerd, dan weer kwetsbaar, dan weer speels. Met dit dynamische spel levert Heuer een prestatie die een nominatie voor een toneelprijs waardig is. Het acteerwerk van de andere spelers is ook sterk. Zo laten Tjebbo Gerritsma, Jean-Paul Buijs maar vooral Keja Klaasje Kwestro (als Mary, Theo’s ex) hun frustraties de vrije loop, zonder dat het geforceerd overkomt. Klaasje Kwestro zet die frustratie subtiel om in pijn, hysterie en (letterlijk) naakte kwetsbaarheid.

Het is mooi hoe acteurs en regisseur het contrast tussen Ina en de rest aanbrengen. Ina is het centrum; zij staat in het midden van het toneel, bijna onbeweeglijk, maar daardoor des te opvallender, oprechter, terwijl haar kinderen met hun spontane uitbarstingen en uitspraken iets willekeurigs, bijna absurdistisch krijgen. Haar kinderen spelen niet langer de hoofdrol in haar leven, maar hebben zichzelf, zonder dat Ina er grip op had, gereduceerd tot een ensemble. Ze houden zich letterlijk en figuurlijk op de achtergrond van hun moeders leven. Ze komen gerust even langs, maar staan er niet op te wachten als moeder persoonlijke ontboezemingen doet en (weer) vertelt over het vreemdgaan van hun vader. Dan gaan ze net zo lief terug naar hun eigen problemen.

Ongrijpbaarheid uitgebeeld

Ina’s problematiek wordt ook veelzijdig uitgebeeld door het decorontwerp van Catharina Scholten. Het gebrek aan grip op haar leven komt mooi naar voren door het tweedimensionale kartonnen servies dat over de vloer ligt bezaaid. Het servies, voornamelijk erfstukken, staat symbool voor de familie; zoals het servies jarenlang netjes in de kastjes lag tentoongesteld, zo leek dit prototype burgergezin ook altijd in orde. Maar met de komst van de ‘dief’ is er chaos en zijn sommige serviestukken gebroken. Diezelfde breuken zijn ook binnen de familie zichtbaar. Daarnaast wordt de achterkant van de woonkamer als animatie op een scherm geprojecteerd, waarmee het ongrijpbare, tweedimensionale karakter sterk terugkomt. Op dit scherm zijn soms momenten te zien waarop Ina’s kinderen, in zichzelf gekeerd, op de achtergrond staan te dansen, terwijl Ina in haar eentje op de voorgrond danst, niet wetende dat ze beslopen wordt door de getekende ‘dief’. Wanneer hij haar bereikt heeft is het leeg en stil in de woonkamer. Op die momenten is Ina in het spel verward en machteloos, zoekt ze naar de juiste woorden om weer grip op de situatie te krijgen. Daarmee legt de geanimeerde kamer niet alleen de scheuren binnen de familie bloot, maar is de kamer tevens een mooie metafoor voor Ina’s binnenkamer, die steeds vaker overhoop wordt gehaald. Die chaos wordt weer weergegeven op de vloer door middel van al het bezaaide serviesgoed.

Zo sluiten projectie en decor naadloos op elkaar aan. Binnen deze surrealistische kaders geven de acteurs, met Heuer aan kop, subtiel gestalte aan het ongrijpbare karakter van het stuk. Met deze bewerking van Kras neemt Paul Knieriem dan ook waardig afscheid van Toneelschuur Producties.

De Amsterdamse crimineel Willem Holleeder stak al op vroege leeftijd zijn Neus in andermans criminele zaken. Hij werd beroemd door de ontvoering van biermagnaat Freddy Heineken en diens chauffeur Ab Doderer, waarvoor hij elf jaar de cel in ging. In de gevangenis kwam Holleeder niet tot bezinning. Na zijn vrijlating in 1992 werkte hij zich op naar de criminele top van Amsterdam, kocht een deel van de Wallen en werd gelinkt aan drugshandel en afpersingspraktijken. In 2006 werd Holleeder opnieuw gearresteerd, ditmaal voor afpersing, en begon men te vermoeden dat hij iets te maken zou hebben met talloze liquidaties in de onderwereld. Het gewroet van buitenstaanders, zoals van die van de onderzoeksjournalist Peter R. de Vries, leverde hen herhaaldelijk doodsbedreigingen op. Na korte periodes van gevangenisstraffen, schreef Holleeder omstreeks 2012 wekelijks een column voor de Nieuwe Revu, was hij te gast bij Radio 538 en College Tour en bezongen door rapper Lange Frans. Dit leverde hem de naam ‘knuffelcrimineel’ op.

Knuffelcrimineel ontmaskerd

Een bijnaam die doet vermoeden dat er een zachtaardige kant schuilt in de man met de kwaadaardige bedoelingen. Dat wordt echter ontkracht door Astrid. Zo zegt haar vertolkster Renée Fokker in de voorstelling dat er in de buurt van zijn moeder Stien zo goed over hem wordt gesproken, omdat hij niet te beroerd is om de buurtbewoners een handje te helpen. Achter dat masker van ogenschijnlijke vriendelijkheid gaat volgens Astrid een ‘klootzak’ schuil die het leven van zijn resterende familieleden verziekt. Dag en nacht moeten zijn moeder en zussen paraat staan om hem telefonisch te woord te staan en hem naar afgelegen plekken te vervoeren, terwijl hij hen verkapte doodsbedreigingen stuurt. Zo ontvangt Sonja een geheimzinnig pakketje waarin een kogelvest zit. Al vanaf de eerste seconde dat Willem weer op vrije voeten is, is de angst en spanning zichtbaar onder de zussen. Astrid is het tevredenstellen van haar broer helemaal zat en zint op wraak. Ze zal én moet haar broer voor eens en altijd uit haar leven hebben. Levend, maar liever dood…

Symbolische doodskisten

In deze op waarheid beruste voorstelling – geënt op de twee boeken Judas en Dagboek van een getuige van Astrid Holleeder – is er niet alleen veel ruimte voor spanning, maar is er ook ruimte overgelaten voor humor. De grapjes komen vanuit de kant van de grofgebekte (over)grootmoeder Stien Holleeder. Gehuld in een panterprintje, staat ze met Amsterdamse tongval schunnige opmerkingen te scanderen. Dat stelt de lachspieren van het publiek gerust, die zichtbaar te lijden hebben onder een donderend geluidseffect dat steeds terugkeert. Dit betreft een onaangekondigde knal als van een pistoolschot, die op zo’n luid volume door de zaal heen dreunt dat het lijkt alsof het decor explodeert. Het moet het publiek duidelijk afschrikken, net als de doodskisten die als decorstukken over de vloer worden gerold. Bij de start van een nieuwe scene worden de kisten op (tafels met) wielen op het podium gereden. De toegevoegde waarde van de doodskisten kan op vele manieren geïnterpreteerd worden: staat iedere dood voor een liquidatie? Of staan ze symbool voor de zware ballast die op de schouders van Astrid drukt? Het maakt echter zichtbaar indruk; bij iedere geplaatste doodskist gaat er een huivering door de zaal.

Onzichtbaar aanwezig

Het gezelschap van deze voorstelling is klein doch krachtig. De vier actrices die deze voorstelling dragen, doen dat met bakken energie. Toch lijkt er iets te missen. Ja, de spil van het verhaal, de man waar het allemaal om draait, zal nooit de bühne betreden, maar dat is juist het mooie. Dat zonder de werkelijke, fysieke gestalte van Willem, toch voelbaar is hoeveel angst alleen al zijn stem – zijn telefonische aanwezigheid – creëert. Het ligt er waarschijnlijk aan dat er te veel geschiedenis aan deze voorstelling voorafgaat en dat leidt tot vele vragen en overpeinzingen aan de kant van de toeschouwers. We zien de psychologische worsteling van de moeder, de zussen en het nichtje van de crimineel, maar we zien te weinig van Willem – op enkele foto’s uit de oude doos na. De spelers kunnen niet de volledige betrokkenheid van de toeschouwers opeisen, omdat niet alle informatie wordt verstrekt. Er is geen duidelijk hier en nu, de gebeurtenissen uit het verleden, de acties van Willem worden niet in chronologische wijze benoemd in de scenes. De vraag is of dat ertoe doet, het lijkt echter meer te gaan om de impact die Willem heeft gehad op het leven van zijn zussen. Toch zou de zaal door de spelers iets meer door de voorstelling heen geleid mogen worden.

Leed krijgt gezicht

Bovenstaande neemt niet weg dat er in deze voorstelling zoveel kracht van de gesproken tekst uitgaat. De teksten alleen al, zonder de krachtige oratie van de actrices, bevatten zoveel diepgang. De herinneringen van Astrid, zo puur en helder na al die jaren, de paar woorden richting haar broer en de overpeinzingen van de vier actrices – allen raken je en laten inzien dat zij ook maar gewoon een familie zijn. ‘Sommige mensen krijgen kanker, wij hebben een leuke broer’, klinkt een ferme uitspraak van Astrid, wiens aandacht helemaal wordt opgeslokt door haar broer die constant belt. Dit tot grote ergernis van Sam: ‘”Jij redt je wel!” Gaat het daarom in het leven? Dat je het allemaal zelf moet redden?’. Door zulke uitspraken ontstijgt het toneelstuk af en toe zijn zeer specifieke context en verwordt het een meer algemene voorstelling over angst en leed. Het leed dat zoveel jaren achter gesloten deuren heeft gezeten, krijgt nu eindelijk zijn podium.