benadrukt Anton van Hooff het belang van het bestuderen van de oudheid voor de beschaving, cultuur, democratie. Tweehonderd bladzijden verder is zijn gelijk bewezen: Atheense burgeridealen confronteren onze samenleving met haar fouten.

Na het vorig jaar verschenen Nero en Seneca is dit het tweede werk over de oudheid van classicus Van Hooff. Tussen de regels door lees je zijn liefde voor het onderwerp en de kreten van verrukking die hij, tevergeefs, probeert te onderdrukken. Dit enthousiasmeert de lezer – en dat, zo legt Van Hooff uit, betekent: ‘de godheid is in hem: in het woord enthousiasme zit het Griekse en (in) en theos (godheid)’.

Burgerschap
Van 508 tot 322 regeert in Athene het volk, met slechts een paar korte oligarchische onderbrekingen. Anders dan onze als democratie gemaskeerde ‘electieve aristocratie’, was de Atheense democratie werkelijk een volksregering. Het berustte op direct bestuur en vereiste daarom een hoge mate van burgerparticipatie. In Pericles’ beroemde woorden: ‘Want wij zijn de enigen die iemand die daaraan geen deel heeft, niet beschouwen als een werkeloos, maar als nutteloos iemand’.

Het democratische Athene herbergde 30.000 burgers – slaven, vrouwen en vreemdelingen vielen erbuiten. Belangrijkste politiek orgaan was de volksvergadering, de ekklèsia, die gemiddeld 40 keer per jaar bijeen kwam. Daarin hadden alle Atheense burgers het recht het woord te voeren (isègoria). Daarnaast waren op ieder moment 3200 burgers actief binnen roulerende functies, meestal via loting aangewezen. Roulatie diende als een van de ‘checks’ op mogelijk machtsmisbruik: het voorzitterschap van de ekklèsia rouleerde dagelijks, waardoor een op de vier Atheense burgers een dag in zijn leven ‘president’ was!

Toneel
Dit klinkt allemaal zeer verlicht, maar natuurlijk waren de Atheners net mensen. Wanneer ze weinig trek hadden in een routinematige volksvergadering, en de opkomst op de vergaderingslocatie de Pnyx dus tegenviel, werden staatsslaven ingezet om met een in rode verfstof gedrenkt touw het grote plein schoon te vegen. De daardoor veroorzaakte rode vlek was een teken van slecht burgerschap. Dit neemt niet weg dat politiek ieder deel van het Atheense leven doordrenkte. Een voorbeeld daarvan is het toneel, waarin democratie en beschaving werden samengebracht:

In het mythische gewaad van het treurspel blijven ze wel versluierd. Nooit wordt uitbundig de lof van de volksmacht gezongen. Zulke platte propaganda zou van slechte smaak getuigen. Het Atheense toneel blijft in zijn verwijzing naar de politieke actualiteit even ingehouden en tijdloos als de sculpturen van het Parthenon.

Griekse leefregels als ‘niets te veel’ (mèden agan) werden middels toneel bijgebracht. Voor zowel politieke activiteiten als het bijwonen van het beschavende toneel ontvingen de Atheners vergoedingen – zoals Van Hooff oppert misschien een idee voor onze tijd? Sowieso verwijst Van Hooff veel naar het heden en de recente geschiedenis. Zo geeft hij aan dat de Atheense democratie groot is geworden dankzij het imperialisme: via slavernij en uitbuiting verkregen welvaart bracht de burgers tijd voor de politiek. Is ons stabiele politieke systeem denkbaar zonder de historisch gegroeide en deels op uitbuiting gebaseerde welvaart?

Dèmokratia
Af en toe verrast Van Hooff met dergelijke scherpe uithalen. Maar wat dit boek vooral zo prettig maakt zijn de vele etymologische verwijzingen en, daarmee samenhangend, de vele momenten van verrassing – zo kende Athene tachtig feestdagen – of van herkenning bij in Athene ontstane en aan ons overgeleverde culturele elementen. Dit en meer maakt dit verfijnd geschreven boek zeer informatief, met bovendien steeds precies genoeg herhaling: gymnasiumleraar Van Hooff weet hoe te doceren.

Ten slotte maakt de auteur inzichtelijk hoe, toen de Atheense burgers zich steeds meer in de privésfeer terugtrokken, de bezorgde burgers de godin Dèmokratia invoerden, als vergeefse stoplap. Van Hoof trekt nog maar eens een analogie, nu met het huidige crisisgevoel en het daarom in Den Haag op te richten Huis voor democratie en rechtsstaat. Maar eigenlijk zouden mensen dit soort boeken moeten lezen.

Vrijheid wordt vaak beperkt tot alleen een verworvenheid. Die vrijheid laat je je niet ontnemen door anderen. Wie ben jij om mij te vertellen wat ik moet doen? Zo is het een recht dat je uitsluitend voor jezelf opeist. Een recht dat je ook tegen je medemens kunt gebruiken.

Vrijheid is een alledaagse opgave. Vrijheid, aldus Sartre, is een last die iedereen moet dragen. De verantwoordelijkheid voor je eigen keuzes kun je niet op anderen afschuiven. Als je je niet de wil van een ander laat dicteren, wat vertel je jezelf dan om te doen?

Eerst vrijheid, dan levenskunst

Bij vrijheid gaat het om ‘de spanning tussen de individuele mens en de eisen van de samenleving’. Die spanning staat centraal in het werk van een tiental filosofen en schrijvers die Joep Dohmen en Maarten van Buuren behandelen in hun boek De prijs van de vrijheid. Denkers en schrijvers over moderne levenskunst.

Vrijheid en levenskunst, de hiërarchie van deze twee woorden in de titel geeft goed weer waar het de schrijvers om te doen is. De levenskunst maakt een heropleving door in de filosofie, het is een terugkeer naar het praktische denken over hoe te leven uit (vooral) de klassieke oudheid. Wie aan die praktijk wil toekomen, heeft vrijheid nodig. Maar vrijheid is ook in een westerse, moderne en democratische samenleving een problematisch begrip, allerminst een vanzelfsprekendheid.

Individu versus collectief

Dohmen en Van Buuren willen met hun filosofische en literaire voorbeelden rond het thema levenskunst niet zonder meer wat praktische richtlijnen herhalen. Ze stellen aan de hand van onder anderen De Montaigne, Dostojevski, Nietszche, Foucault en Houellebecq nadrukkelijk de genoemde spanning tussen individuele vrijheid en samenleving aan de orde.

Zowel Dohmen als Van Buuren zijn kritisch over de zogenaamde verworvenheden van de moderniteit. We hebben ons bevrijd van overheersende kaders als religie, maar van een echt persoonlijke omgang met onze vrijheid is geen sprake. Er is, kort door de bocht, veeleer sprake van een onverschillige sleur binnen een consumptiemaatschappij.

Over de mogelijkheid van een echte bevrijding verschillen ze van mening. Dohmen ziet, zoals ook uit eerder werk bleek, mogelijkheden voor een nieuwe publieke moraal. Levenskunst is volgens hem beslist niet beperkt tot een intellectuele bovenlaag. Van Buuren is pessimistischer van toon en lijkt ook meer noodzaak te zien voor een collectieve verandering. Hij besluit zijn bespreking van Houellebecq met woorden als ‘het afkoelen van onze oververhitte markteconomie’ en lijkt wel wel wat te zien in de slowfood- of slowlifebeweging.

Overzichtelijk en inzichtelijk

De prijs van de vrijheid is overzichtelijk gestructureerd, elk hoofdstuk bevat een kort biografisch overzicht, een schets van de tijd waarin de auteur leefde, een bespreking van het (hoofd)werk en tot slot ‘ethische implicaties van leven en werk’. Gevolg is dat voor sommige lezers een groot deel van een afzonderlijk essay overbekende stof zal zijn, maar dat iedereen altijd voldoende achtergrondinformatie krijgt.

Aangenaam is ook dat zowel Dohmen als Van Buuren de kunst verstaan om op heldere wijze filosofische problemen inzichtelijk te maken. Ook weten ze, bij de literatoren meer dan de filosofen, een scherpe, eigen visie op de thematiek te geven. Zo wordt Nietzsche – altijd maar weer de filosoof met de hamer genoemd – recht gedaan als de opbouwwerker die hij ook was, de filosoof die de moderne mens oproept van zijn leven een kunstwerk te maken. En terwijl Van Buuren zijn walging over bepaalde delen van Michel Houellebecqs werk niet verhult, weet hij het toch mooi aan te laten sluiten op zijn eigen wereldbeeld.