Congo, Peru, Ierland en tussendoor Londen, New York en München. Dat klinkt als het reisschema voor enkele jaren van een willekeurige twintiger, maar voor de Britse diplomaat Roger Casement gaat het om een heel leven in strijd tegen het kolonialisme.

Een geridderde verrader

Met het levensverhaal van Roger Casement heeft de Peruaanse Nobelprijswinnaar Mario Vargas Llosa een onderwerp beetgepakt dat als naakte chronologie haast zelf al een avonturenroman is. Casement werd in 1864 geboren in Ierland en trok al op zijn negentiende naar het Afrikaanse continent, in dienst van Britse bedrijven en de regering. In 1904 rapporteert hij over de ernstige misstanden in Congo-Vrijstaat, de toenmalige privékolonie van de Belgische koning Leopold II.

Zijn rapport kan niet worden geheimgehouden en is van grote invloed. Twee jaar later wordt Casement naar het grensgebied tussen Brazilië en Peru in het Amazonewoud gestuurd, alwaar hij opnieuw koloniale misstanden moet onderzoeken. Het gaat ditmaal om de Britse rubberfabrikant Peruvian Amazon Company en opnieuw blijft Casements rapport niet zonder consequenties voor veel verantwoordelijken.

Overtuigd geraakt dat zijn geboorteland Ierland eveneens zucht onder het juk van een kolonisator, het Britse rijk, begint Casement zich in te zetten voor de onafhankelijkheid van Ierland. Tijdens de Eerste Wereldoorlog zoekt hij daarvoor steun bij Duitsland. Het levert de geridderde Casement de doodstraf op wegens landverraad.

Biografisch realisme

Vargas Llosa begint zijn roman met Casement in de dodencel, wachtend op een eventuele gratieverlening. In de cel kijkt hij terug op zijn leven, hoofdzakelijk in chronologische volgorde. Dat geeft De droom van de Ier een eenvoudige structuur, waardoor het rijke levensverhaal even meeslepend als overzichtelijk uit de doeken wordt gedaan.

De Peruaanse Nobelprijswinnaar kiest daarbij voortdurend voor een realistische vertelstijl die meer doet denken aan een geschiedeniswerk of biografie. Dat pakt goed uit waar Vargas Llosa de gruweldaden beschrijft die Casement tegenkomt. Daar laat de schrijver terecht niets aan de verbeelding over.

Onvrije vrijheidsstrijder

Diezelfde stijl zorgt er echter wel voor dat de mens Roger Casement op de achtergrond blijft. Vargas Llosa weet bijvoorbeeld niet goed invoelbaar te maken waarom zijn hoofdpersoon, tegen zelfs het advies van zijn politieke mentor in, steun zoekt bij Duitsland. Er is wel een politiek-strategische verklaring, maar geen persoonlijke.

Dat geldt vaak zelfs ook voor het romantechnisch meest interessante aspect aan Casements persoonlijkheid: zijn homoseksualiteit. Alleen al zijn geaardheid, maar zeker zijn veronderstelde seksuele uitspattingen, waren destijds een onoverkomelijke schande. Volgens Vargas Llosa zou Casement avonturen met mannen overdreven of verzonnen hebben, ‘omdat hij ze graag wilde maar niet kon beleven’. Het innerlijke conflict dat daaraan toch ten grondslag zou moeten liggen, heeft Vargas Llosa echter goeddeels onbenoemd gelaten.

De grote tragiek van Casement is dat zijn invloed in de strijd tegen de vele uitwassen van het kolonialisme groot was, maar zijn rol in de vrijheidstrijd van Ierland te klein. En ook dat hij mensen een vrij leven gaf, maar zelf niet kon leven zoals hij wilde. Vargas Llosa heeft recht gedaan aan de historische grootheid van Casement. Maar door hem niet te sterk te fictionaliseren, heeft hij veel minder recht gedaan aan het tragische aspect van zijn leven. Het gevolg is dat De droom van de Ier meer leest als een uitermate goed geschreven biografie dan als een roman.

Journalist Freek de Geus staat bekend om zijn diepgravende achtergrondartikelen en heeft het gezicht van zijn krant, De Nieuwe Koerier, aanzienlijk medebepaald. Toch stuurt hoofdredacteur Kneepkens hem met vervroegd pensioen. De krant moet verjongen, en ‘Opgeruimd staat netjes’. De Geus valt in een gat. Mede om de dagelijkse verbale mishandeling door zijn echtgenote Kythia te ontvluchten vertrekt hij naar Berlijn. Daar wil hij het boek schrijven dat weer orde in zijn leven moet brengen.

Schandaalpotentie

Hoofdredacteur Kneepkens is de homoseksuele zoon van een generaal. Bekend werd Kneepkens door een reeks opzienbarende interviews met ‘het zwarte schaap van het koninklijk huis’. Er is weinig fantasie voor nodig om te zien dat de gelijkenis met bestaande personen allesbehalve toevallig is. Kneepkens is de fictieve verpersoonlijking van ex-Volkskrant-hoofdredacteur Pieter Broertjes en die komt er niet goed vanaf. ‘Hij is de kraai die met een uitgestreken smoel op kop loopt van de begrafenisstoet, maar intussen wel stiekem aan minderjarige jongetjes denkt.’

Broertjes is niet de enige die eraan moet geloven. Alles voor de dakgoot rekent met bijtend sarcasme af met de schijnbaar alomvattende popularisering van onze cultuur. De schandaalpotentie ligt er zo dik op dat de andere kwaliteiten van deze roman weleens aan de aandacht zouden kunnen ontsnappen. De wraak op Havemans voormalige werkgever de Volkskrant vertegenwoordigt slechts een klein onderdeel van deze aangrijpende roman over een man die worstelt met een persoonlijke crisissituatie.

Zonderlingen

Haveman stond als verslaggever vooral bekend om zijn nauwkeurige observaties en zijn portretterende interviews met zonderlingen. Zonderlingen komen we ook in Alles voor de dakgoot tegen. Bijvoorbeeld Pflüger, de Berlijnse zwerver met ooglapje, die als enige protesteert tegen een straat in Berlijn die nog altijd is vernoemd naar een bekende antisemiet. Of de dikke Lenie Plakke. Zij wordt door Marokkaanse hangjongeren getreiterd en pleegt daarom een zelfmoordaanslag op een moskee waarbij niemand gewond raakt behalve Lenie zelf (zij verliest een oor).

Alles voor de dakgoot is ook een roman over een huwelijk. Over twee mensen die elkaar al meer dan dertig jaar dagelijks terroriseren maar desondanks niet zonder de ander kunnen. Daarnaast komen onderwerpen als ouder worden, oorlogstrauma’s, liefde, depressie en de handel in nepmedicijnen aan bod. Zware kost, op een hilarische manier verwoord door iemand die zijn leven lang iedere dag met taal bezig is geweest en die bovendien over een behoorlijke portie talent voor fictie blijkt te beschikken.

Heerlijk cynisch

Zoals Kneepkens opvallend veel overeenkomsten vertoont met Broertjes, zo doet hoofdpersonage De Geus erg denken aan schrijver Haveman. De Geus is een perfectionist, een taalpurist die zijn weerga niet kent.

Elke oneffenheid (…) moest met de precisie van een schrijnwerker worden bijgeschaafd, zodat uiteindelijk het perfecte ritme overbleef waarvoor je capituleerde als je eenmaal met lezen begonnen was (…). De lezer moest worden meegesleept door de cadans van de taal, zoals een danseres wordt gegrepen door het vuur van de tango.

Haveman formuleert zijn zinnen op virtuoze wijze. Bovendien maakt hij gebruik van stijlfiguren die voornamelijk in poëzie worden gebruikt, maar – en daar is deze roman het bewijs van – ook in proza uitstekend blijken te werken. De nauwkeurige observaties van onze samenleving op een heerlijk cynische toon, in combinatie met zinnen als ‘Leunend tegen het wandrek lachte Lutske loom’, maken van dit boek een bijzondere leeservaring.