Stuart Evers is onder andere voormalig boekenverkoper en met dit debuut zou hij in dat werkveld geen enkel probleem hebben gehad. Dit boek verkoopt zichzelf. De bundel bevat tien verhalen en alle tien zijn van hoge kwaliteit. Dit zijn verhalen van premium A class, om maar even in de sigarettenterminologie te blijven.

Heldere verlangens met vraagtekens

Zoals de titel van het boek al doet vermoeden, is er in elk verhaal wel een rol voor de sigaret weggelegd. Maar hoewel er het nodige wordt gerookt in het boek is dit niet de rode draad die de verhalen onderling verbindt. Dat is verandering. De personages staan allemaal op een keerpunt in hun leven. Dat kan een scheiding zijn, of een geboorte, maar ook de naderende dood.

De keerpunten worden gekenmerkt door verlangens en weemoed naar andere (verleden) tijden. Die leiden op hun beurt weer tot fysieke en innerlijke zoektochten naar verloren en/of ongekende personen en gebeurtenissen. Dat klinkt misschien vaag, maar Evers weet dit glashelder te formuleren. Waarna dat heldere proza uiteindelijk de lezer met vele vragen achterlaat.

Linda en het meesleuren naar het eind

Zo maken we in het verhaal ‘Het lijkt allemaal zo ver weg, hier’ kennis met Linda. Linda heeft een verleden dat nergens specifiek wordt uitgewerkt. De auteur stuurt je behendig langs de contouren van dat verleden zonder het ooit specifiek te onthullen. Op basis van die contouren vorm je jezelf echter wel een beeld en raak je betrokken bij Linda. Als de gebeurtenissen zich vervolgens in een dramatische richting spoeden blijf je vertwijfeld en radeloos achter: ‘Wat gaat er verder met Linda gebeuren?’, ‘Komt het goed  of stort ze in?’, ‘Hoe zal de toekomst zich verder ontwikkelen?’

Allemaal vragen die door je hoofd spoken. En even is het jammer dat je Linda alleen moet laten om je op het volgende verhaal te storten. Maar de schrijver heeft je binnen één pagina weer een ander leven ingetrokken en sleurt je opnieuw richting het onvermijdelijke punt van afscheid nemen. Stuart Evers laat je geen moment los en je laat je dat graag gebeuren. Dit is vervoerende fictie op zijn best.

Onder de grote schrijvers van het korte verhaal

De laatste sigaret is zo’n bundel korte verhalen die de zucht naar romans even doet vergeten. Waarom een langer verhaal lezen als alles even zo krachtig verteld kan worden in de korte versie? Het korte verhaal brengt de kunst van het weglaten – schrijven is immers schrappen – in de praktijk. De verhalen van Stuart Evers kunnen zich wat dat betreft meten met die van mannen als Dahl en Poe.

Deze lofzang had dan ook zeker twee keer zo lang kunnen worden, maar daarmee zou de schrijver geweld aangedaan worden. Kort en bondig kunnen we eigenlijk maar één ding zeggen over De laatste sigaret: LEZEN! (Waar wacht je nog op?)

Over de plot kan weinig meer worden gezegd dan dat de vrouwelijke ik-figuur Christine als gevolg van een traumatische ervaring elke dag weer haar gehele geheugen kwijt is en deze lacune probeert te ondervangen door het bijhouden van een dagboek. Zij krijgt steeds sterker het vermoeden dat zij hierin wordt tegengewerkt, maar door wie? De ellendige situatie waarin zij zich bevindt, wordt toch onvoldoende verklaard door de verhalen van haar echtgenoot… Het wordt steeds lastiger om waan van werkelijkheid te onderscheiden. Meer vertellen zou de eigenlijk weinig ingewikkelde plot meteen weggeven.

Thriller met detective-trekken
Dat lijkt een goed teken: het verhaal wil blijkbaar niet alleen steunen op de vraag wie het gedaan heeft, maar wil ook de existentiële angst niet te weten wie je bent uitdiepen. Deze soms acute paranoia – wie ben ik, wie is die man naast mij in bed, is dit lichaam van mij? – is verdienstelijk neergezet in deze psychologische thriller. Hiermee wordt het verhaal meer dan een ouderwetse plotgedreven Agatha Christie, al ontbreekt ook in dit boek de obligate, allesverhelderende scène niet, waarin een deus ex machina alles naar redelijkheid verklaart.

Het werk is zeer kundig en vlot vertaald in gemakkelijk en eigentijds Nederlands door Caecile de Hoog; het leest dan ook als een trein. Het werk pretendeert geen literatuur te zijn. Daarvoor zijn de nevenfiguren te oppervlakkig aangezet, daarvoor is de stijl en woordkeus te simpel en te zoet, al geven enige gedeelten blijk van adequate inleving in het geestesleven van een vrouwelijke hoofdfiguur. Een vrouw, bovendien, die haar werkelijkheid, haar gezinsverband incluis eigen lichaam elke dag opnieuw moet leren kennen:

Ik kleedde me lanzaam uit, vouwde mijn kleren op en legde ze op de stoel naast het bad. Naakt bekeek ik mijn vreemde lichaam in de spiegel. Ik dwong mezelf naar mijn rimpels te kijken naar mijn uitgezakte borsten. Ik ken mezelf niet, dacht ik. Ik herken noch mijn lichaam, noch mijn verleden.

Wacht maar op de film
Het merkwaardige ziektebeeld van Christine, deels letterlijk overgenomen uit het leven van Clive Wearing, samen met het gegeven dat zij tegengewerkt wordt, geeft de schrijver ogenschijnlijk carte blanche om elk hoofdstuk helemaal opnieuw te beginnen met het verhaal: het zou tenslotte allemaal toch allemaal maar ingebeeld kunnen zijn. Hierin schuilt de zwakte van de opbouw van het verhaal: waar Agatha Christie goed was in het vasthouden van plotgedreven spanning, verliest Watson het momentum. Het had sneller gemogen, want de lezer ziet te overduidelijk aankomen wat volgen gaat.

Had de schrijver zich gehouden aan zijn kernidee, namelijk het schilderen van de bij vlagen lichamelijke beknelling die paranoia met zich meebrengt, dan was in elk geval de afloop sterker geweest. Voor ik ga slapen is uitstekend geschikt als basis voor een korte horrorfilm. Laat de zoetigheid van het dokterromannetje weg, laat de detective-plot weg en het script ligt klaar voor iets echt spannends.

Congo, Peru, Ierland en tussendoor Londen, New York en München. Dat klinkt als het reisschema voor enkele jaren van een willekeurige twintiger, maar voor de Britse diplomaat Roger Casement gaat het om een heel leven in strijd tegen het kolonialisme.

Een geridderde verrader

Met het levensverhaal van Roger Casement heeft de Peruaanse Nobelprijswinnaar Mario Vargas Llosa een onderwerp beetgepakt dat als naakte chronologie haast zelf al een avonturenroman is. Casement werd in 1864 geboren in Ierland en trok al op zijn negentiende naar het Afrikaanse continent, in dienst van Britse bedrijven en de regering. In 1904 rapporteert hij over de ernstige misstanden in Congo-Vrijstaat, de toenmalige privékolonie van de Belgische koning Leopold II.

Zijn rapport kan niet worden geheimgehouden en is van grote invloed. Twee jaar later wordt Casement naar het grensgebied tussen Brazilië en Peru in het Amazonewoud gestuurd, alwaar hij opnieuw koloniale misstanden moet onderzoeken. Het gaat ditmaal om de Britse rubberfabrikant Peruvian Amazon Company en opnieuw blijft Casements rapport niet zonder consequenties voor veel verantwoordelijken.

Overtuigd geraakt dat zijn geboorteland Ierland eveneens zucht onder het juk van een kolonisator, het Britse rijk, begint Casement zich in te zetten voor de onafhankelijkheid van Ierland. Tijdens de Eerste Wereldoorlog zoekt hij daarvoor steun bij Duitsland. Het levert de geridderde Casement de doodstraf op wegens landverraad.

Biografisch realisme

Vargas Llosa begint zijn roman met Casement in de dodencel, wachtend op een eventuele gratieverlening. In de cel kijkt hij terug op zijn leven, hoofdzakelijk in chronologische volgorde. Dat geeft De droom van de Ier een eenvoudige structuur, waardoor het rijke levensverhaal even meeslepend als overzichtelijk uit de doeken wordt gedaan.

De Peruaanse Nobelprijswinnaar kiest daarbij voortdurend voor een realistische vertelstijl die meer doet denken aan een geschiedeniswerk of biografie. Dat pakt goed uit waar Vargas Llosa de gruweldaden beschrijft die Casement tegenkomt. Daar laat de schrijver terecht niets aan de verbeelding over.

Onvrije vrijheidsstrijder

Diezelfde stijl zorgt er echter wel voor dat de mens Roger Casement op de achtergrond blijft. Vargas Llosa weet bijvoorbeeld niet goed invoelbaar te maken waarom zijn hoofdpersoon, tegen zelfs het advies van zijn politieke mentor in, steun zoekt bij Duitsland. Er is wel een politiek-strategische verklaring, maar geen persoonlijke.

Dat geldt vaak zelfs ook voor het romantechnisch meest interessante aspect aan Casements persoonlijkheid: zijn homoseksualiteit. Alleen al zijn geaardheid, maar zeker zijn veronderstelde seksuele uitspattingen, waren destijds een onoverkomelijke schande. Volgens Vargas Llosa zou Casement avonturen met mannen overdreven of verzonnen hebben, ‘omdat hij ze graag wilde maar niet kon beleven’. Het innerlijke conflict dat daaraan toch ten grondslag zou moeten liggen, heeft Vargas Llosa echter goeddeels onbenoemd gelaten.

De grote tragiek van Casement is dat zijn invloed in de strijd tegen de vele uitwassen van het kolonialisme groot was, maar zijn rol in de vrijheidstrijd van Ierland te klein. En ook dat hij mensen een vrij leven gaf, maar zelf niet kon leven zoals hij wilde. Vargas Llosa heeft recht gedaan aan de historische grootheid van Casement. Maar door hem niet te sterk te fictionaliseren, heeft hij veel minder recht gedaan aan het tragische aspect van zijn leven. Het gevolg is dat De droom van de Ier meer leest als een uitermate goed geschreven biografie dan als een roman.

Journalist Freek de Geus staat bekend om zijn diepgravende achtergrondartikelen en heeft het gezicht van zijn krant, De Nieuwe Koerier, aanzienlijk medebepaald. Toch stuurt hoofdredacteur Kneepkens hem met vervroegd pensioen. De krant moet verjongen, en ‘Opgeruimd staat netjes’. De Geus valt in een gat. Mede om de dagelijkse verbale mishandeling door zijn echtgenote Kythia te ontvluchten vertrekt hij naar Berlijn. Daar wil hij het boek schrijven dat weer orde in zijn leven moet brengen.

Schandaalpotentie

Hoofdredacteur Kneepkens is de homoseksuele zoon van een generaal. Bekend werd Kneepkens door een reeks opzienbarende interviews met ‘het zwarte schaap van het koninklijk huis’. Er is weinig fantasie voor nodig om te zien dat de gelijkenis met bestaande personen allesbehalve toevallig is. Kneepkens is de fictieve verpersoonlijking van ex-Volkskrant-hoofdredacteur Pieter Broertjes en die komt er niet goed vanaf. ‘Hij is de kraai die met een uitgestreken smoel op kop loopt van de begrafenisstoet, maar intussen wel stiekem aan minderjarige jongetjes denkt.’

Broertjes is niet de enige die eraan moet geloven. Alles voor de dakgoot rekent met bijtend sarcasme af met de schijnbaar alomvattende popularisering van onze cultuur. De schandaalpotentie ligt er zo dik op dat de andere kwaliteiten van deze roman weleens aan de aandacht zouden kunnen ontsnappen. De wraak op Havemans voormalige werkgever de Volkskrant vertegenwoordigt slechts een klein onderdeel van deze aangrijpende roman over een man die worstelt met een persoonlijke crisissituatie.

Zonderlingen

Haveman stond als verslaggever vooral bekend om zijn nauwkeurige observaties en zijn portretterende interviews met zonderlingen. Zonderlingen komen we ook in Alles voor de dakgoot tegen. Bijvoorbeeld Pflüger, de Berlijnse zwerver met ooglapje, die als enige protesteert tegen een straat in Berlijn die nog altijd is vernoemd naar een bekende antisemiet. Of de dikke Lenie Plakke. Zij wordt door Marokkaanse hangjongeren getreiterd en pleegt daarom een zelfmoordaanslag op een moskee waarbij niemand gewond raakt behalve Lenie zelf (zij verliest een oor).

Alles voor de dakgoot is ook een roman over een huwelijk. Over twee mensen die elkaar al meer dan dertig jaar dagelijks terroriseren maar desondanks niet zonder de ander kunnen. Daarnaast komen onderwerpen als ouder worden, oorlogstrauma’s, liefde, depressie en de handel in nepmedicijnen aan bod. Zware kost, op een hilarische manier verwoord door iemand die zijn leven lang iedere dag met taal bezig is geweest en die bovendien over een behoorlijke portie talent voor fictie blijkt te beschikken.

Heerlijk cynisch

Zoals Kneepkens opvallend veel overeenkomsten vertoont met Broertjes, zo doet hoofdpersonage De Geus erg denken aan schrijver Haveman. De Geus is een perfectionist, een taalpurist die zijn weerga niet kent.

Elke oneffenheid (…) moest met de precisie van een schrijnwerker worden bijgeschaafd, zodat uiteindelijk het perfecte ritme overbleef waarvoor je capituleerde als je eenmaal met lezen begonnen was (…). De lezer moest worden meegesleept door de cadans van de taal, zoals een danseres wordt gegrepen door het vuur van de tango.

Haveman formuleert zijn zinnen op virtuoze wijze. Bovendien maakt hij gebruik van stijlfiguren die voornamelijk in poëzie worden gebruikt, maar – en daar is deze roman het bewijs van – ook in proza uitstekend blijken te werken. De nauwkeurige observaties van onze samenleving op een heerlijk cynische toon, in combinatie met zinnen als ‘Leunend tegen het wandrek lachte Lutske loom’, maken van dit boek een bijzondere leeservaring.