Armando, Waldrand, 2016, olieverf op doek, 140 x 170 cm. Eigendom kunstenaar, courtesy Rob de Vries Gallery & Projects.

Het kwaad

Maar het gedicht – dat bij die ‘verkeerde’ trap is afgedrukt – gaat verder: ‘van de weg weg maar de weg raakt hem niet kwijt.’ Zwart en wit dragen elkaar bij wijze van spreken. Dat blijft, al zijn het zwart en wit (en laten we eerlijk zijn: soms een vleugje oker) uit ouder werk meer recent vervangen door lichtere kleuren; toch raakt Waldrand uit 2016 in groen en blauw de herinnering aan Waldrand uit 1988 in zwart-wit niet zomaar kwijt. De bosrand balanceert op de grens tussen goed en kwaad, zoals de mens zelf dat ook doet. Op de één of andere manier blijft het landschap bij Armando ten diepste een schuldig landschap, een landschap dat ‘het’ (kwaad) heeft gezien en er onverschillig onder is gebleven.

Armando, Zonder titel (uit een serie van 7), 1954, gemengde techniek op papier, 53 x 68 cm. Collectie Cobra Museum.

Vrijheid

De twee gastcuratoren, Rob de Vries en Johan Heymans, kunnen niet om het thema ‘goed en kwaad’ in het werk van Armando heen, en dat hebben ze terecht ook niet gedaan. Tot en met een kleine uitvoering van Die Leiter, die in een grote uitvoering, als een soort baken, trots en ongenaakbaar staat bij Kamp Amersfoort.

Maar daarnaast willen de curatoren laten zien wat de invloed is van het dorp Bergen en omgeving op het werk van Armando. In 1949 ziet hij er, in het atelier van Dirk Hubers, voor het eerst kunst van Cobra-exponenten als Appel, Constant en Corneille. Hij ziet er het thema ‘vrijheid’ in. De invloed ervan wordt getoond door een serie van zeven werken in gemengde techniek uit 1954 onder de titel Le Canard.

Oud en nieuw

Zoals Armando in Le Canard geen reële voorstellingen weergeeft, maar eerder zoals hij zelf zei ‘een alomvattende ervaring van het hier-en-nu’, zo is, zoals een zaaltekst terecht opmerkt, ook zijn recentere werk niet op te vatten als beschrijvend, maar wil het eerder duidend zijn. In die zin valt op dat hij in de jaren 1956 en 1957 een serie Peintures criminelles schildert én een werk Zonder titel, waarvan de stijl en onderliggende thematiek opvallend overeen komen: monochrome kleuren, zwart en rood. Het rood staat hierbij voor de aarde én de mens, natuur en cultuur.

Zaaloverzicht Overmacht. Armando in Bergen in museum Kranenburgh. Fotografie: Erna Faust.

Over Armando’s latere werk wordt bij de tentoonstelling opgemerkt dat het uniek mag heten binnen de hedendaagse schilderkunst. Dat mag op zich zo zijn, maar dat wil niet zeggen dat Armando’s recente schilderijen geen invloed uitoefenen op andere beeldend kunstenaars. Zo valt in een andere zaal in Kranenburgh op de expositie Een dier, een nacht, een schreeuw, een mens recent werk te zien van onder meer de Bergense schilder Hans van Marwijk (geb. 1947). Duidelijk is waar hij de mosterd vandaan heeft gehaald: bij zowel de late schilderijen van de eerder genoemde Constant als de late schilderijen van Armando, zoals Seestück (2015) en Blaues Bild (idem).

De verrassing van een eerste keer hier oog in oog mee te staan, is er natuurlijk inmiddels af. Maar wat in Kranenburgh als extraatje wordt geboden, is de invloed van Bergen op Armando’s werk. Een tot nu toe onderbelicht aandachtspunt.

Eye Love You, heruitgave Uitgeverij Lecturis (2016)

Het nieuwe museum zal jaarlijks ‘ingevuld’ worden door een grote broer uit het Nederlandse museumlandschap. In 2016 zorgt het Nederlands Fotomuseum Rotterdam voor de aftrap, met een dynamische presentatie van het werk van fotograaf en filmer Ed van der Elsken (1925-1990). De archieven van Van der Elsken zijn in beheer van het Fotomuseum – de door schimmel aangetaste kleurenbeelden worden op dit moment gerestaureerd om ze te behouden voor de toekomst. Met deze herstelde dia’s is het eerste kleurenboek Eye Love You (1977) van Van der Elsken heruitgegeven én wordt het nieuwe Parademuseum opgetuigd.

Flirterig

Vanaf comfortabele oude banken – de kringloopwinkel heeft hier goede zaken gedaan – kijken we naar vier verschillende projectieschermen. Een hoofdtelefoon brengt muziek en gaat langzaam over in het stemgeluid van de fotograaf. We lopen midden in Amsterdam in de vroege jaren zeventig en volgen het oog van de fotograaf, gericht op excentrieke voorbijgangers. “Zo, zo, gewoon hand in hand?” roept hij naar een stuurs kijkend vrouwenkoppel dat haastig wegdraait. Een paar Duitse punkers proberen uitdagend de filmcamera te tongen, terwijl Van der Elsken lacherig reageert: “Jawohl, en nog brutaal auch?”

Eye Love You (1977) © Ed van der Elsken / Collectie Nederlands Fotomuseum

Het korte filmpje werpt een snelle blik op de ontwapenende werkwijze van de fotograaf. In tegenstelling tot menig straat- en snapshotfotograaf probeert Van der Elsken niet onzichtbaar te blijven en doet hij niet aan hit-and-run. Hij zoekt zijn onderwerpen in de menigte, maakt oogcontact en spreekt ze aan alsof hij oude vrienden ontmoet. Het is een uitdagende vorm van communicatie, soms komisch of flirterig, die hem op gelijke voet brengt met de te fotograferen passanten. Ze kijken naar hem, reageren met een verraste blik en maken een snelle pose voor het oog van de lens. Soms krijgt hij een boze middelvinger opgestoken, maar zelfs dat gaat gepaard met een zweem van een glimlach. De fotograaf is in zijn element, de mensen zien hem zoals hij hen ook ziet en doen vervolgens wat hij wil.

Levenslustig

De doorlopende projectie van de beelden uit Eye Love You gaat gepaard met een fraaie muziekkeuze. Het ingetogen ‘I love you’ van Lou Reed zet de toon, waardoor het tijdsgewricht ten diepste voelbaar wordt. De afwisseling met het machtige ‘Lust for life’ van Iggy Pop geeft de voorstelling een bijzondere lading. Dít is Ed van der Elsken ten voeten uit: levendig, levenslustig en lichtelijk neurotisch. Zijn foto’s zweven over de schermen en tonen de mens in al zijn kracht en zwakheid, in Amsterdam, in Nederland, in Afrika en in Azië. Of het nu gaat om de verering van het lichaam, de consumering van de liefde, het oude en het nieuwe leven, de fotograaf is erbij en kijkt ernaar. En plaatst zichzelf nadrukkelijk tussen camera en onderwerp.

Eye Love You (1977) © Ed van der Elsken / Collectie Nederlands Fotomuseum

De Hollandse hippie- en naaktstrandcultuur wordt aangevuld met foto’s gemaakt tijdens de vele reizen van Van der Elsken. Altijd zijn het de mensen die hem fascineren en waar hij zijn camera op richt. Militairen in Chili, boeren in Birma, een homostel in Japan: de machtigen, de verdrukten en de verliefden krijgen een podium in het universum van de fotograaf. In het boek Eye Love You geeft hij veel beelden ook een opgewonden moralistisch commentaar mee, zoals het portret van een gesluierde moslimvrouw in Bangladesh: ‘Zodra ze getrouwd is krijgt ze een zak over d’r kop (…) Zij is immers het bezit van een bepaalde man. Achterlijke klootzakken!’

Het volgens Van der Elsken ‘mensenboek, vrouwen- en mannenboek, libido-,
sex-, liefdes- en vriendschapsboek’ is een eigenzinnig tijdsdocument in de fraai geproduceerde heruitgave. De gelijknamige, maar korte voorstelling in het Parademuseum vormt een mooie opmaat naar een kennismaking met zijn dynamische, maar ook wisselvallige oeuvre. Uitdagende en confronterende foto’s die naar meer smaken, maar helaas in de paar minuten Paradetijd wat te snel voorbijschieten. Zij het met mooie muziek.