~

Soms merkte hij dat hoe minder hij over de buitenwereld nadacht, des te beter het was, want hoe meer hij hem probeerde te begrijpen, des te minder lukte het. Maar hij deed zijn werk goed en van zijn liedjes werd hij rustig – zowel van de liedjes die hij bedacht als van de oudjes die hij verfraaide. Ze hielden de wereld op een afstand en voorkwamen dat echte gedachten en muizenissen zijn hoofd binnendrongen.

Eigenlijk een jongen

Maar waarover gaat de roman? In Engeland anno 1820 dreigt de familie Lovell uit te sterven. Maar dan ziet de lord op een dag een zwerfhond met een pakje rondwandelen, en daarin bevindt zich… een baby. Lord Lovell, die vanwege een zieke moeder en een overleden zus geen vrouwen meer in zijn nabijheid duldt – zelfs als hij zou willen – besluit het meisje te adopteren en op die manier toch nog voor enige tijd het uitsterven van het geslacht Lovell te voorkomen. Hij huwt de bibliothecaresse in een poging om zijn dochter voor ‘zijn’ dochter te doen doorgaan.

Maar Rose, zoals het meisje wordt gedoopt, komt jaren later – korsetten en zware make-up ten spijt – tot de conclusie dat ze eigenlijk een jongen is. Meteen wordt overal gefluisterd dat hier gesjoemel aan te pas is gekomen, dus wordt Rose omwille van de goede naam van de familie verstoten en gedoemd tot de wijde wereld. Haar of zijn opdracht is niet gemakkelijk: met zichzelf in het reine komen (“wie ben ik eigenlijk?”) en vervolgens terugkeren naar Londen, om er in vreemde gedichten en haast onontcijferbare familieboeken trachten achter te komen wat er precies aan de hand is geweest. En dat blijkt een vreselijk geheim te zijn, dat we hier uiteraard niet uit de doeken gaan doen.

Een geheel eigen smoel

Het is ongelooflijk welke rijpheid en vaart van deze debuterende romanauteur uitgaat: vanaf de eerste pagina word je om de oren geslagen met allesbehalve de minste referenties. Versleuteld verleden doet denken aan Een schitterend gebrek van Arthur Japin en Middlesex van Jeffrey Eugenides, en in niet geringe mate aan het wondermooie Het parfum van Patrick Süskind. Het combineert de sfeerschepping van de eerste, het bizarre onderwerp van de tweede en het toverachtige van de derde en slaagt er in toch een geheel eigen smoel te hebben. Dat is het kenmerk van grote literatuur, literatuur die woekert rond het heerlijke en onvergetelijk ontroerende hoofdpersonage Rose, en kietelt met sprankelende humor. Versleuteld verleden is een prachtige pageturner en hopelijk het begin van een al even prachtige schrijverscarrière.

A big and bold stroke

“Dirty But Clean Pierre”, voor de burgerlijke stand Peter Finlay, heeft een leven achter de rug dat wat opbouw betreft veel op zijn boeken lijkt. Hij werd in 1961 geboren in Australië maar groeide op in Mexico, waar zijn vader om carrièreredenen met zijn gezin naartoe verhuisde. De Finlays waren rijk en Peters kindertijd was rustig en luxueus. Toen hij negentien was begon de zaak te ontsporen: eerst stierf zijn vader, niet lang daarna werd de familie financieel geruïneerd door de nationalisering van de Mexicaanse banken. Daarna veranderde het leven van DBC in een neerwaartse achtbaanrit: hij begon geld te lenen, eerst voor zijn familie, later voor zijn eigen drugs. Hij maakte enorme schulden, lichtte onbekenden op (onder andere door ze wijs te maken dat hij het goud van Montezuma wist te vinden), bedroog zijn eigen vrienden en dacht naar eigen zeggen toen hij tegen de dertig liep: “How the fuck did I get here?”.

De berichten uit de jaren negentig zijn tegenstrijdig. Pierre zelf beweert dat hij zich als kluizenaar terugtrok, en, al luisterende naar Russische orkestmuziek, zich aan zijn “big and bold stroke” wijdde: een roman schrijven. Het was een poging om in één klap een normaal leven te beginnen én zijn schulden af te kunnen betalen. Zijn debuut móest een succes worden. En het ongelooflijke gebeurde: Vernon God Little werd een verkoopsucces en dat niet alleen, het werd direct geconsacreerd door de gevestigde literatuurwereld met de toekenning van de Man Booker Prize, een van de meest prestigieuze onderscheidingen in mondiaal letterenland.

Doelgerichte ontsporing

De afgekickte (“clean”) maar nog even vuile Pierre keert nu, drie jaar na zijn doorbraak, terug met Ludmila’s Broken English, een boek geschreven onder aanmerkelijk minder gecompliceerde omstandigheden dan zijn eersteling. Het boek zelf is juist gecompliceerder. Twee verhalen uit ‘de nabije toekomst’, om en om verteld, worden pas over de helft van het boek met elkaar verweven. In het eerste verhaal draait het om de Britse Gordon-Marie (“Bunny”) en Blair Heath, een voormalig Siamese tweeling die pas op hun drieëndertigste fysiek worden gescheiden en losgelaten uit hun verzorgingstehuis.

Na de volledige privatisering van de overheid en daarmee van het zorgsysteem, is het simpelweg goedkoper om de broers aan de “care in the community” over te laten. De Heaths reageren zeer verschillend op de plotselinge (bewegings-)vrijheid: Blair tracht zich op alle mogelijke manieren te storten in de overspannen wereld van de open markt en het hoogkapitalisme, het ‘geloof in jezelf’ en de vrije sex, terwijl Bunny enkel terugverlangt naar de beschermende koepel van hun verzorgingstehuis.

Het tweede verhaal speelt in Ublilsk, een postcommunistisch ministaatje in de Kaukasus, beschreven als “a compacted heap of dung and snow”. Het toch al instabiele republiekje staat op het punt te worden veroverd door het nabije Gnezvarikstan en oorlog, geweld, armoe, honger en dood dreigen. De knappe, jonge Ludmila woont in een boerengehucht maar droomt van een vlucht uit haar armoedige leven. Met haar minnaar Mikhail wil ze proberen de “the fountainhead of war”, het Westen, te bereiken; daar moeten immers vrede en overvloed te vinden zijn. Een maffe, maar niettemin geloofwaardige reeks incidenten leidt ertoe dat Ludmila uiteindelijk haar foto post op een Russische bruiden-website, waarna de link met de Britse tweeling gelegd kan worden en een orgiastische botsing tussen oost en west plaats kan vinden. Pierre werkt zelfbewust en doelgericht naar die ontsporing toe.

Overstilering

De satire is duidelijk – ligt er zelfs wat dik op-, het Westen, het Kapitalisme, onze hedonische party-wereld: we kunnen het in onze zak steken. Maar wie dat wil doen krijgt wel te maken met Pierre’s stijl, die met ‘bloemrijk’ nog maar zeer ten dele is beschreven. Het lijkt erop dat dit de toegevoegde waarde is van een Pierre-roman in rust geschreven, maar het had beter zonder gekund. Voorbeelden: in Ludmila’s Broken English loopt of kijkt niemand. Bij Pierre heet lopen “bowling”, “booming over”, “washing along like sperm” en kijken omschrijft hij met “curl an eye”, “beach a fat eye”, “throw a volley of blinks”, “poke deadly eyes”. Het is even aardig, maar al snel vermoeiend lezen en vooral zo onwaarachtig als wat: het boek wil zo ontzettend graag stilistisch origineel en anders zijn, dat het zo gekunsteld en nep wordt als een bos plastic tulpen met lichtjes erin. Het boek is een crash, maar een overgestileerde crash.

Ludmila’s Broken English heeft niettemin een hoop te bieden: een venijnige maar humoristische blik op de stand van zaken, politiek en moreel, maar ook de ‘kladderadatsj’ aan het einde en de (letterlijk vertaalde?) overdreven formele frasentaal der sombere Kaukasiërs. Maar of het nu aan de ’tweede-boek-koorts’ ligt of iets anders: de stijl haalt veel van de vaart uit de Pierre-ervaring, en juist van die vaart moet hij het hebben. Hopelijk vliegt DBC Pierre de volgende keer weer wat harder, rauwer en onopgesmukter uit de bocht.

Nederlandse vertaling: DBC Pierre • Ludmila’s gebroken Engels • Uitgever: Podium • Prijs: € 18,50 (paperback) • 331 pagina’s • ISBN 9057590573

Verantwoordelijk daarvoor zijn Gerrit Komrij en zijn Sandwich-reeks, fraai uitgegeven bundeltjes eigentijdse en antieke poëzie. Dat Ten Kate daarin een plaats verwierf is meer dan terecht, al was het alleen maar door zijn statuur in de negentiende eeuw. Een contemporain overzichtswerk merkt over hem op: “Zijne heerschappij over de taal als schrijver en spreker, zijne ongemeene talenten als dichter en poëtisch vertolker, en zijne zoo zeldzame gave der improvisatie zijn overbekend.” De man was iemand, vertaalde alle groten en verwierf zelf enige rebelse faam met het tijdschrift Braga.

J.J.L. ten Kate (door: Bartholomeus J.W.M. van Hove. Rijksmuseum, Amsterdam)

De poëzie die uit zijn handen kwam werd in zijn eigen tijd door giftige geesten al weggezet als rijmelarij en dat oordeel is sindsdien niet milder geworden, ondanks het rehabilitatiewerk van iemand als Anton Korteweg en de gedichten die Komrij opnam in zijn Dikke.

Ten Kate lezen we nu hooguit nog zoals we Bilderdijk lezen en Tollens, als camp. Komrij schrijft in zijn inleiding dan ook dat het maken van een bloemlezing uit het slechtste van Ten Kate bijzonder verleidelijk is. Toch wil hij daar niet aan toegeven. In zijn visie mag je best dergelijke humoristisch bedoelde verzamelingen aanleggen, maar dan alleen in een literatuur rijker dan de onze, waar “nepdichters eerder als een bliksemafleider en antidotum worden ervaren. (…) De schatkamer verblindt te zeer en er is soms behoefte aan een berghok.”

Bij ons is dat anders:

Dat Nederland geen succesvolle cultus kent van idiote poëzie, vormt het bewijs dat het niet over een rijke literatuur beschikt. Er bestaat geen behoefte aan contrast en tegengif. Beroerde poëzie herinnert wellicht juist te pijnlijk aan het gemiddelde niveau. Of men ziet idiote poëzie zonder knipoog aan voor eersteklas poëzie – ook een oplossing.

Dat juist Ten Kate door Van Eeden werd vereeuwigd, komt volgens Komrij doordat er zo lekker veel op zijn achternaam rijmde:

…wil iemand als Nederlands dichter de eeuwen trotseren, dan dient hij in de eerste plaats over een achternaam te beschikken waarop niets rijmt.

Arme Komrij, zo vrij en blij in de poëticale wei, met zijn geliefde aan zijn zij, klappend in zijn handjes allebei, wie kent hem niet, ja hij: Gerrit Komrij, onze dappere dichterkei. Dat op Van Eeden (“daar komt hij aangeschreden”) ook van alles rijmt, was al een teken aan de wand.

Stofzuiger

De bloemlezing die volgt is niet meer dan een bloemlezinkje. Negenentwintig gedichten, waaronder ook een aantal fragmenten, is niet echt veel als je het enorme oeuvre beziet dat Ten Kate naliet. Bij elkaar bieden ze wel een fraaie introductie tot dat werk, met voorbeelden van luchtig light verse, romantisch gekwezel, vertalingen – van onder meer Petrarca – en de Grote Greep. Het enige wat ontbreekt zijn de noten, want die heb je inmiddels wel nodig als je geen gediplomeerd neerlandicus bent.

De tijd, die grote stofzuiger van de Eeuwigheid, heeft veel van wat de mensheid ooit moet hebben aangesproken inmiddels weggevaagd, zodat we deze poëzie lezen alsof die door een Maori is geschreven: een cultureel-antropologisch avontuur, signalen uit een wereld die we niet kunnen begrijpen, omdat hij in cultuur en mentaliteit lichtjaren van ons verwijderd is. Enig besef van de eigen vergankelijkheid lijkt bij Ten Kate zelf ook al aanwezig, dat is dan toch wel weer knap en onderscheidt op zich de betere schrijvers van de zelfingenomen poseurs die denken dat ze echt voor de eeuwigheid zijn:

Zijn er in ’t verschiet
Elyzeese dreven.
Waar ’t gebroken Lied
Zingend zal herleven?
Waar de bloem zich windt
Uit verstorven stengel?
En de bloeiende Engel
Uit het dode kind?

Tegelijkertijd verscheen ook deel 11 uit de Sandwich-reeks: Willem Thies • Toendra • Uitgever: 521 • Prijs € 16,90 • 47 pagina’s • ISBN 9049970192